[صنایع دستی فلزی] -چاقو سازی

ahoo_fr

عضو جدید
کاربر ممتاز




از آنجائیكه ایرانیان در بین جهانیان از جنگاوران بی‌باك و جهانگشایان چیره‌دست شناخته شده‌اند ناگزیر باید از ابزارهای جنگی خوبی برخوردار بوده باشند، چرا كه در زبان پارسی نام ابزارهای جنگی بجای مانده كه برخی از آنها را در پارس باستان یعنی در نوشته‌های روزگار هخامنشیان و بیشتر آنها را در نامه دینی ایرانیان،اوستا، می‌یابیم و جالب اینكه نام بیشتر ابزار مزبور در زمان حاضر نیز بین نوشته‌ها، مشاهده می‌شود، كمان ابرو، كمند گیسو، تیر‌مژه دلدار، از جمله تشبیهات زیبا و دلنشین ادبیات فارسی می‌باشد.
سابقه صنعت چاقوسازی در ایران را در زمانهایی باید جستجو كرد كه داشتن سلاح سرد از ضروریات زندگی هر فرد به شمار می‌رفت (ایرانشهر ج 2) یكی از قدیمی‌ترین مناطق سكونت ایران كه قدمت آن به هزاره‌ی ششم می‌رسد، تپه سیلك كاشان می‌باشد،‌قدیمی‌ترین آثار بدست آمده از سیلك از جنس سنگ می‌باشند از آن جمله چاقویی است با دسته‌ی از استخوان و تیغه‌ای از سنگ چخماق می‌باشد كه متعلق به 4200 ق.م.






شاردن نقل می‌كند كه در زمان او هیچیك از ایرانیان بدون شمشیر از خانه بیرون نمی‌رفتند، تیغه این شمشیرها به قدری برنده بود كه بر طبق داستانهای قدیمی اگر با دست پهلوانی به سواری زده می‌شد او را از فرق سر تا روی زین به دو نیم می‌كرد.
با ورود سلاح گرم به بازار بتدریج حمل و استفاده از سلاح سرد منسوخ گردید. صنعت شمشیرسازی نیز رو به افول می‌رود و در حد چاقوسازی و ساخت اشیاء برنده مورد نیاز روزمره زندگی به حیات خود ادامه می‌دهد، یكی از شهرهائی كه صنعت چاقوسازی و ساخت اشیاء برنده را حفظ كرده و بیشترین شهرت و معروفیت را در ایران دارد، شهر زنجان است.




صنعت چاقوسازی در زنجان بطور قطع ماحصل عواملی چون موقعیت جغرافیایی و نقش زنجان در جنگهای مختلف تاریخی (قبل از اسلام و بعد از اسلام)، موقعیت سوق‌الجیشی استان نسبت به استانهای همجوار، قرار گرفتن بر سر تمدنهای شرقی، غربی و نزدیكی به فلات مركزی، فراهم بودن مواد اولیه و معادن غنی آهن و مس و . . . می‌باشد.
در بررسی‌های به عمل آمده و با توجه به شواهد و مدارك به دست آمده به طور قطع اعلام تاریخ دقیق و مشخص پیرامون زمان شروع این صنعت در استان زنجان مقدور نمی‌باشد.
قدیمی‌ترین چاقوی به دست آمده از مجموعه‌ی مرد نمكی در معدن نمك چهرآباد ( روستای حمزه‌لو ) متعلق به هیجده قرن پیش می‌باشد. این چاقو دارای دسته‌ای از شاخ بز است و طول آن 11 سانتی‌متر كه با استفاده از دو میخ پرچ به تیغه‌ای متصل گردیده كه طول تیغه 5/8 سانتی‌متر اندازه‌گیری می‌گردد، تیغه مقداری زنگ زده است .
غلاف آن از جنس چرم بوده و با بندی از جنس چرم به به لباس وی متصل بوده است، طول غلاف 5/15 سانتی‌متر می‌باشد، در عرض آن شكافی تعبیه شده كه احتمالاً وسیله‌ای شبیه گوش‌پاك‌كن یا نوعی سنجاق در آن جاسازی شده است. چاقوی مزبور را می توان به عنوان اولین و قدیمی‌ترین سند موثق به دست آمده در خصوص صنعت چاقوسازی زنجان نام برد.
با طلوع و ظهور دین مبین اسلام و گسترش آن در سراسر سرزمین ایران، شهر زنجان از جمله مناطقی بود كه با ورود مهاجمان عرب مقابله نمود و این امر موجب پیدایش جنگ‌های متعدد و نیز تولید بیشتر سلاح سرد و رونق فلزكاری در منطقه گردید.

در چهار قرن اول تمدن اسلامی، بیشتر اشیاء ساخته شده فلزی به غیر از تغییرات جزئی، اصولاً تقلیدی بوده است از فلزكاری دوره‌ی ساسانی، ولی از قرن پنجم به بعد صنعت فلزكاری ایران وارد مرحله‌ی جدیدی می‌شود كه آن را می‌توان تجدید حیات هنری نامید، به طور مشخص در دوره‌ی سلجوقیان عده‌ای از هنرمندان فلزكار به این ناحیه مهاجرت می‌كنند، چنانچه در كتاب« هفت هزار سال هنر فلزكاری» در ایران، نوشته محمد تقی احسانی ، می‌خوانیم: سازندگان این آثار نفیس طبق نام‌های مندرج بر روی بعضی از آنها هنرمندان خراسانی هستند كه در شرق و شمال شرقی ایران توطن اختیار كرده بودند.
عده‌ای از آنان به علت جنگ‌های خونین و زد و خوردهای محلی در عصر شاهان و امیران این دوران مانند سامانیان، غزنویان و بالاخره سلجوقیان كه خطه‌ی خراسان را عرصه‌ی تاخت و تاز قرار داده بودند جلای وطن كرده در سایر شهرها مانند زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه در شهر موصل اقامت گزیدند. آثار بی نظیر و نفیس این دسته از هنرمندان فلز كار ایرانی در شهر موصل به آن درجه از شهرت جهانی رسید كه به هنر موصلی معروف شد.
مقارن با قرن هفتم ه.ق و در اثر هجوم مغولان شهرهای آباد و مراكز صنعتی و هنری سلجوقیان در ماوراء النهر و خراسان ویران گردید و در نتیجه استادان فلزكار نیز مانند دیگر هنرمندان مجبور به ترك كارگاه‌های خود شدند و به سوی مراكز هنری در غرب ایران و شمال بین النهرین روی آوردند تا از گزند تهاجم مغولان مصون بمانند با ورود استادكاران فلزكار ایرانی به مراكز هنری بین‌النهرین مانند موصل، سبك و اسلوب هنر فلزكاری ایران در آنجا نیز رسوخ و نفوذ پیدا كرد و از موصل به سوریه و مصر انتقال یافت.
در دوره ایلخانی مراكزی چون تبریز، مراغه و سلطانیه جای شهرهائی چون هرات، مرو، نیشابور را گرفته و مركز تجمع هنرمندان و صنعتگران شدند كه تحت حمایت و تشویق حاكمان وقت دوباره به خلق آثار هنری مشغول گردیدند. به خصوص در دوره‌ی سلطنت سلطان محمد خدابنده، الجایتو، سلطانیه پایتخت او، یكی از بزرگترین مراكز فلزكاری آن زمان، می‌شود. در اواسط قرن 15 میلادی فلزكاران ایرانی از پیروی سبك‌های پیشین، به ویژه مغولی، كه یكنواخت و خسته كننده بود، دست برداشتند این هنرمندان به دلیل گسترش معتقدات مذهبی جدید ( تشیع) از یك سو و تحولات سیاسی داخل كشور از سوی دیگر سبكی نوین در هنر فلز كاری به وجود آوردند.

با روی كار آمدن صفویان باب تازه‌ای در مكتب هنر ایران گشوده شد، در اوایل حكومت شاه اسماعیل صفوی در جنگ فی مابین ایرانیان و عثمانیان، جهت تامین جنگ افزارها و ابزار جنگی از شهرهای مختلفی یاری گرفت، در كتاب«شاه جنگ ایرانیان در یونان و چالدران» می‌خوانیم :اسلحه در بسیاری از شهرهای ایران ساخته می‌شد ولی چند مركز اسلحه سازی در ایران بیش از سایر نقاط اهمیت داشت، یكی از آنها كرند بود كه انواع اسلحه از جمله زره، كاسك(خـُود) را در آنجا می‌ساختند دیگری زنگان یا زنجان به شمار می‌آمد و صنعتگران زنجانی در ساختن شمشیر و خنجر مهارت داشتند، در اصفهان، ری، تبریز نیز انواع اسلحه را می‌ساختند، با تشویق شاه اسماعیل صنعتگران ایرانی كه در خارج از منطقه آذربایجان بودند نیز مبادرت به ساختن اسلحه می‌كردند. در حقیقت از اواخر قرن دهم هجری برتری اسلحه‌ی ایرانی در جهان آن روز زبانزد همگان شد. تاورینه، سیاح معروف فرانسوی، كه در زمان شاه صفی و شاه‌عباس دوم ، شاه سلیمان 9 بار به ایران مسافرت كرده معتقد است كه ایرانیان در هنر فولادسازی مهارت و استادی كامل دارند و می‌دانند چگونه فولاد را برای ساختن تیغه‌های شمشیر، خنجر، قمه، چاقو با زاج و سایر مواد در مراحل مختلف آماده كنند. مرغوبیت محصولات پولادین این هنرمندان، مدیون فولادی است كه از ناحیه‌ای از هند به نام گل كندا، به ایران آورده می‌شد.
این جنگ افزار سازان پولاد اروپایی و پولاد ایرانی را مناسب نمی‌دانند، زیرا آب دادن فولاد هندی برای آنها سهل‌تر است. شاردن، دیگر سیاح فرانسوی، نیز در قرن 16 میلادی در سیاحتنامه‌ی مفصل خود شرح مبسوطی از شمشیر و قمه‌ای ساخت ایران آورده است. از قرن 16 تا قرن 19 میلادی تغییراتی در ساخت تیغه‌های شمشیر در ایران روی داد بدین معنی كه تیغه‌ی آن به مرور خمیدگی و انحنای بیشتری پیدا كرد، و از قرن 17 تا 19 خمیدگی آن به شكل شمشیرهای امروزی در آمد.


در دوره‌ی صفویه استادانی چون عبدالغفار سكاك(پیشوای دینی) نقش مهمی در رونق چاقوسازی زنجان داشته است.
این صنعت تا دوره‌ی قاجاریه، یعنی تا دوره ناصرالدین شاه به همین سبك ادامه داشته است و معروفترین آنها چاقوهای كرند و یا چاقوهای ساخت حسن (نام استاد زنجانی از استادان آن دوره ) بوده است.
«از حدود قرن 10 هجری قمری شهر زنجان یكی از مراكز مهم صنعتی بوده است كه در آن كارگاههای مختلف اسلحه‌سازی دایر و چاقوسازی نیز یكی از صنایع جنبی آن، محسوب می‌شده است».
با كشف مجموعه‌ی منحصر به فرد مرد نمكی، پیشینه‌ی تاریخی این صنعت در زنجان از هیجده قرن پیش به طور قطع مشخص است. از دیگر مدارك موثق موجود در مركز اسناد ملی می‌توان به مكاتبات معمول شده و یك برگ صورتجلسه‌ی چاقوسازان كه به تاریخ 1323 شمسی اشاره نمود. در این سند ذیقیمت اسامی و امضاء 31 نفر از چاقوسازان زنجانی قید گردیده است.



انواع چاقو ها از نظر شكل و قطعات


انواع ساخته‌ها :

استادكاران چاقوساز، با توجه به سلیقه متقاضیان، ساخته‌های متنوعی از چاقوها را در ابعاد متفاوت تهیه و به بازار عرضه می نمایند كه بعضاً جنبه‌ی نمایشی و موزه‌ای نیز دارند ولی عموماً تولیدات مزبور جنبه ی كاربردی و مصرفی دارند،متاسفانه دانش ساخت برخی از انواع چاقو منحصر به یک استاد کار بوده که با مرگ وی از بین رفته است.
با در نظر گرفتن نوع كاربرد، می‌توان تقسیم‌بندی ذیل را درباره چاقوهای ساخت زنجان در نظر گرفت :
1) انواع چاقوهای ضامن دار
2)چاقوهای میوه خوری
3)چاقوهای یك تیغه ای دو دسته ای( تیغه ثابت)
4) چاقوهای باغبانی و پیوندزنی
5) چاقوهای قصابی
6) چاقوی سلاخی
7) چاقوی ساق پا
8) چاقوهای مركب
1-8)یك دسته ای ها:
2-8)دو دسته ای ها :
9 ) انواع ساتور
1-9) ساتورقصابی(كباب پزی)
2-9) ساتور خرد کردن سبزی
10) انواع قلمتراش
1-10) قلمتراش یك تیغه
2-10) قلمتراش دو تیغه
3-10)قلمتراش سه تیغه
4-10)قلمتراش چهار تیغه
5-10)قلمتراش شش تیغه
11) انواع كاردها :
1-11) كاردهای شكاری و صحرایی
2-11) كاردهای آشپزخانه
12- انواع شمشیر(صرفاٌ جنبه تزیینی دارند):
1-12)شمشیر ذوالفقار
2-12) شمشیر سامورایی
3-12) شمشیر گردن زنی
13) انواع قمه (صرفاً جنبه تزیینی دارند)
14) انواع قداره (صرفاً جنبه تزیینی دارند)
15) انواع خنجر (صرفاً جنبه تزیینی دارند)
16) قندشکن
1-16)قندشکن تبری
2-16)قندشکن قیچی
چاقو های ساخت زنجان را بر اساس اجزای تشکیل دهنده می توان به دو دسته بزرگ تقسیم كرد: 1- ساده 2- مركب



1) چاقوهای ساده:


اجزای چاقوی ساده:1 ـ دسته، 2 ـ میخ، 3 ـ فنر، 4ـ تیغه، 5 ـ باربند، 6 ـ آستر، 7ـ رویه
چاقوهای ساده از نظر تعداد قطعات و شكل ظاهر به چند دسته تقسیم می شوند :
1-1) چاقوی یك تکه : در این نوع چاقو تیغه، بدون فنر و توسط دو میخ بر دسته ساخته شده از شاخ بز، گاو، فیبر و…، كار گذاشته شده است،اجزای این نوع چاقو شامل دسته، میخ و تیغه می باشد. انواع چاقوهای قصابی ،سلاخی، ساتورگوشت(کباب پزی) و ساتور سبزی جزء همین دسته می باشند.

2-1) چاقوی تیغه كوچك، مانند نوع اول بوده ، فقط یك فنر اضافی دارد. چاقوی ساق پا نیز جزء همین دسته می باشد.
3-1) قلمتراش، دارای دسته و فنر می باشد، ولی بدون ضامن است. اجزای یك قبضه چاقوی قلمتراش یک تیغه:
1-تیغه 2- فنر 3- باربند 4- آستر 5- رویه 6- میخ (5 عدد).
از معروفترین استادکاران این رشته می توان به برادران توسلیان(جواد و جلیل) و استاد .....نظم پرور اشاره نمود.
4-1) چاقوهای ضامن دار كه از نظر ضامن و شكل آن به پنج نوع تقسیم می شود:
1) ضامن خارجی 2) ضامن داخلی ( مغزی ) 3) تیغه ای ( رمزی ) 4) شصتی 5) فشاری
1-4-1) ضامندار( ضامن خارج) : این نوع ضامن عبارت است از یك دكمه خارج از دسته كه با فشار آن، فنر ضامن تیغه را رها كرده و تیغه بسته می شود . این چاقو شامل اجزا زیر است: الف ـ برگه ضامن ب ـ فنر ج ـ دوتكه آستر چ ـ دوتكه رویه هـ ـ یك تیغه
2-4-1)ضامندار مغزی ( ضامن داخل): این نوع چاقو نیز مانند نوع اول است با این تفاوت كه دگمه ضامن هم سطح دسته چاقو در شیار داخل دسته ، تعبیه شده است.
3-4-1) ضامندار رمزی (تیغه ای): این نوع چاقو شامل یك دسته، دو تیغه و دو فنر است كه تیغه كوچك، ضامن تیغه بزرگ محسوب می شود. یعنی زمانی که تیغه بزرگ در حالت باز قرار دارد، جهت بستن آن باید به تیغه كوچك كه در حالت خوابیده قرار گرفته، فشار ورارد نمود و به این ترتیب تیغه بزرگ از ضامن رها شده و بسته می شود.
4-4-1)ضامندار فشاری: در این نوع چاقو ها ضامن، در نزدیكی میخ تیغه بكار رفته و عبارت از پیمی(خار) است كه در نزدیكی سردسته و محل اتصال تیغه بدسته قرار می گیرد. با فشار آوردن به پیم ، ضامن سبب پرتاب تیغه به خارج می شود و موقع بستن ، باز به وسیله فشار آوردن به همان پیم، تیغه بسته می شود.
در چهار نوع اول پس از فشار به دكمه ضامن ، ضامن، تیغه را رها می كند و سپس به آرامی با دست، تیغه را باز می كنند، ولی در نوع پنجم با فشار به دكمه ضامن ، تیغه مثل فنر به بیرون می جهد.
1-4-4-1)چاقوی پنجه بکس: بعنوان زیر مجموعه چاقوهای ضامندار فشاری محسوب می شود در این نوع چاقو زایده ای که دارای 4 حفره جهت قرار گیری انگشتان دست می باشد و به فنر چاقو متصل شده، تعبیه شده است، شایان ذکر می باشد تولید این نوع چاقو با توجه به مصوبه مجلس شورای اسلامی در زنجان ممنوع شده است.
5-1) چاقوهای میوه خوری: معمولا دارای یك تیغه، دسته و فنر می باشد که در اندازه های مختلف تولید می شوند.
6-1) چاقوهای یك تیغه ای دو دسته ای( تیغه ثابت): در این قبیل چاقوها دسته منحصراً از فلزاتی مانند برنج و یا آلیاژهای دیگر ساخته شده است ، این نوع چاقو شامل یك تیغه و دو دسته است كه این دو دسته، تیغه را از دو طرف در بر می گیرند و بعد از بسته شدن چاقو، به شکل مكعب مستطیل تبدیل می شود. این نوع چاقو دارای تیغه ثابت(معمولاٌ دارای دو لبه تیز) است كه هر یك از دو دسته حول نصف تیغه از طول در گردش اند و تیغه به هیچ عنوان حركتی ندارد ، این چاقو بدون فنر است و هنگام بسته شدن كاملا مخفی می شود و دو دسته توسط قفلی بهم می پیوندند، از معروفترین استاد کاران این رشته می توان به مرحوم استاد عنایت اله نظری اشاره نمود، دانش ساخت این نوع چاقو نیز منحصر به ایشان بوده و در حال حاضر تولید نمی شود.
7-1)یك تیغه های باغبانی: شامل یك دسته، یك تیغه، فنر و بعضی دارای ضامن هم هستند . تیغه این نوع چاقو بسته به کاربرد به دو نوع تقسیم می شوند:
1-7-1)نوك كج یا نوك عقابی: كه تیزی تیغه مانند داس بطرف داخل است و بعضی از اقسام آن را در اصطلاح محلی (موبر) می گویند.
2-7-1) یك تیغه پیوندزنی: كه در پیوند لوله ای یا اسكنه ای بكار می رود و شامل یك دسته و یك تیغه پهن كوتاه و ضخیم بشكل ناخن بوده و دارای فنر محكمی است.
8-1)ساق پا


2)چاقوهای مركب:

چاقوهای مركب خود بر دو نوعند: الف: یك دسته ای ب: دو دسته ای
1-2)یك دسته ای ها: ساده ترین نوع چاقوهای مركب كه شامل یك دسته و دو تیغه اند، این نوع چاقو شامل ده قسم مختلف است. چاقوی دو تیغه ای عبارت از یك دسته و دو تیغه و یك فنر پشت که از نظر تیغه ممكن است هر دو مساوی یا یكی كوچكتر از دیگری باشد و از حیث دسته ممكن است ملیله یا نقره ای ساده ، صدفی یا شاخ گوزن باشد. از نظر قرار گرفتن دسته ممكن است دو نوع باشد یا هردو تیغه در یك طرف دسته باشد با دو فنر پشت و یا اینكه هر یك از تیغه ها در یك سر دسته قرار بگیرد كه در اینصورت یك فنر پشت بكار می رود. اصولا تمام قطعاتی كه داخل دسته لولا شده و جا می گیرد، «تیغه» نامیده می شود.
چاقوهای یك دسته ای (مركب) سه تیغه ای و بیشتر: این چاقوها از یك تیغه بزرگ و یك تیغه كوچك و یك قیچی تشكیل می شود. تعداد تیغه در انواع خارجی چاقوهای مركب به 45 تیغه نیز می رسد اما در انواع ایرانی تعداد تیغه ها محدودتر است. چهار تیغه های ایرانی كه دوبدو متقابل هم بودند و در دو شیار از دسته بسته می شدند و از معروفترین سازندگان این چاقوها می توان به استاد محمد علی تحمیدی، سیدزنجانی و استاد یحیی قدوسی اشاره نمود
2-2) دو دسته ای ها : دسته ای از چاقوها هستند كه به چاقوی «سوا» معروفند.تعداد تیغه ها در این نوع از چهار تیغه به بالا است كه تیغه های دیگر ممكن است از سوهان ، اره ، چنگال ،قاشق، قیچی خلال ، گوش پاك كن ، ناخن ساب و غیره باشد.


3)كاردها

كاردها بر دو نوعند: شكاری و آشپزی
1-3) كاردهای شكاری:
1-1-3) تیغه متحرك که دارای دو ضامن می باشد یكی برای باز کردن و دیگری بمنظور بستن.
2-1-3) تیغه ثابت (كاردهای كمری) كه بر سه قسم است:
1-2-1-3) كاردهای قمه ای كه دو لبه(دمه) است و بوسیله غلاف به كمر بسته می شود.
2-2-1-3) كاردهای شكاری كمری كه دارای یك لبه تیز و یک لبه پشت ضخیم است، لبه بعضی ها نیز چكش دار است و بوسیله غلاف به كمر بسته می شود.
3-2-1-3) كاردهای اره دار كه یك دم تیغه تیز و دم دیگر آن بشكل اره است . كاردهای شكاری از نظر نوع دسته به اشكال گوناگون دیده می شوند،گاهاً برخی از استادكاران با ابتكاراتی خاص دسته های جالبی تهیه می كنند برای مثال با استفاده از پای آهو، پوست،گوشت و سم خشك كرده كه با روغن و ماده ای مخصوص موها را براق می نمایند و نوع دیگر دسته كارد را از شاخ کامل حیوان جوان و بدون دخل و تصرف در زوائد تهیه می كنند ( فقط از شاخ گوزن ماده كه كوتاه، ظریف و كوچك است استفاده می شود).
2-3) كاردهای آشپزی: این كاردها با یك دسته كوتاه ثابت و تیغه نسبتا بلند و ثابت دیده می شوند و بزرگی و كوچكی آن بسته به موارد استعمال آن دارد. این كاردها خود بر 5 نوعند: بزرگ، كوچك، دلمه ای(جهت خالی كردن كدو) ، قیمه ای و معمولی.
1-2-3) كاردهای میوه خوری نوع کوچکتر کارد آشپزی اند، که برای پوست كندن میوه و قاچ كردن آن بكار میرود این كاردها معمولا همراه یك چنگال كوچك سه انگشتی و قاشق مربا خوری سرویس كاملی را تشكیل می دهد مرحوم استاد هوشمند در ساختن سرویس آن مهارت خاصی داشت . كارد غذا خوری كه مثل كارد میوه خوری است منتها بزرگتر و چنگالش هم چهار یا پنج انگشتی و به همراه یك قاشق سوپخوری ، كه كاردهای استاد هوشمند در این نوع بی نظیر بوده است.


4) انواع شمشیر:

این نوع تولیدات دارای یك دسته كوتاه ثابت و تیغه بلند و ثابت می باشند، شمشیرهای ساخت زنجان در حال حاضر به هیچ عنوان کاربردی نیستند و صرفاً جنبه تزیینی دارند و بیشتر با توجه به سفارش و سلیقه مشتری تهیه می شوند


1-4( شمشیر ذوالفقار
2-4( شمشیر سامورایی
3-4( شمشیر گردن زنی
5) انواع قمه (صرفاً جنبه تزیینی دارند)
6) انواع قداره (صرفاً جنبه تزیینی دارند)
7) انواع خنجر (صرفاً جنبه تزیینی دارند)
8) قندشکن
1-8)قندشکن تبری
2-8)قندشکن قیچی






منبع:


www.chaghoyezanjan.blogfa.com
 

Similar threads

بالا