طرز تشکیل تپههای شنی (دونها) بدین صورت است که ماسههایی که بوسیله باد در سطح زمین در حرکت هستند پس از رسیدن به موانعی در سر راه خود از قبیل گیاهان ، قطعات سنگ و یا عوارض طبیعی دیگر که سبب کاهش سرعت باد در نتیجه متوقف ماندن ذرات ماسه از حرکت میشود. این ذرات در اطراف این موانع انباشته شده و بتدریج به مقدار آنها افزوده میشود. سرانجام اجتماع این ذرات. ماسهای منجر به تشکیل تپههای شنی میگردد. البته هرچه این موانع بزرگتر باشند امکان اینکه تودههای ماسهای به صورت تپههای بزرگتری در آیند وجود دارد.
حرکت تپههای شنی
تپههای شنی پس از تشکیل در محل خود ثابت نمیمانند، بلکه در جهت وزش باد جابجا میشوند. با وزش باد ماسهها در دامنهای که در جهت باد قرار دارد به طرف بالا رانده میشوند و پس از رسیدن به قله در دامنه پشتی تپه غلطیده و در آنجا جمع میگردند. جابجایی تودههای ماسهای در شرایط عادی به 10 تا 20 متر در سال میرسد.
ارتفاع تپههای شنی
ارتفاع تپههای شنی متغیر میباشد و به ندرت از 20 متر تجاوز میکند ولی گاهی از اوقات ارتفاع آنها زیاد شده و به 100 متر نیز میرسد. برای مثال ارتفاع تپههای شنی شرق کویر لوت گاهی اوقات به بیش از 100 متر نیز میرسد.
جنس تپههای شنی
جنس تپههای شنی اغلب از کوارتز است ولی گاهی گچ ، آهک ، رس ، خاکسترهای آتشفشانی و مواد دیگر ، در آنها دیده میشود. وجود این مواد در تپههای شنی حاکی از فراوانی آنها در محل است.
انواع تپههای شنی
شکل تپههای شنی متفاوت است و از این جهت آنها را برحسب شکل و چگونگی تشکیلشان به دستههای مختلف تقسیم میکنند که مهمترین آنها عبارتند از :
.
حرکت تپههای شنی
تپههای شنی پس از تشکیل در محل خود ثابت نمیمانند، بلکه در جهت وزش باد جابجا میشوند. با وزش باد ماسهها در دامنهای که در جهت باد قرار دارد به طرف بالا رانده میشوند و پس از رسیدن به قله در دامنه پشتی تپه غلطیده و در آنجا جمع میگردند. جابجایی تودههای ماسهای در شرایط عادی به 10 تا 20 متر در سال میرسد.
ارتفاع تپههای شنی
ارتفاع تپههای شنی متغیر میباشد و به ندرت از 20 متر تجاوز میکند ولی گاهی از اوقات ارتفاع آنها زیاد شده و به 100 متر نیز میرسد. برای مثال ارتفاع تپههای شنی شرق کویر لوت گاهی اوقات به بیش از 100 متر نیز میرسد.
جنس تپههای شنی
جنس تپههای شنی اغلب از کوارتز است ولی گاهی گچ ، آهک ، رس ، خاکسترهای آتشفشانی و مواد دیگر ، در آنها دیده میشود. وجود این مواد در تپههای شنی حاکی از فراوانی آنها در محل است.
انواع تپههای شنی
شکل تپههای شنی متفاوت است و از این جهت آنها را برحسب شکل و چگونگی تشکیلشان به دستههای مختلف تقسیم میکنند که مهمترین آنها عبارتند از :
- برخان (Barchan) :
این دسته از تپههای شنی هلالی شکل و ده و دارای دو گوشه تیز میباشند که جهت باد را نشان میدهند. قسمت کوژ این تپهها در جهت باد و کاو آن در جهت مقابل باد است. برخان در مناطقی که جهت باد همیشه ثابت است تشکیل میگردد. این نوع تپهها متحرک بوده و هرچه کوچکتر باشند مقدار جابجایی آنها بیشتر میباشد. - تپههای شنی سهمی شکل (Parabolic) :
این تپهها دارای یک دیواره کم شیب و یک دیواره تقریبا قائم بوده و شکل سهمی و یا به صورت U میباشند. - سیف (Sief dune) :
سیف به زبان عربی یعنی شمشیر و چون این نوع تپههای شنی (دونها) شبیه شمشیر هستند، از این جهت به آنها سیف میگویند. این نوع دونها در مناطقی که باد دارای یک جهت اصلی و یک جهت فرعی میباشد تشکیل میشوند.
- تپههای شنی طولی (Longitudinal dune) :
تپههای شنی طولی که به آنها دون ریسمانی نیز گفته میشود، تپههای باریکی هستند که به شکل رشتههای طویل دیده میشوند و طول آنها نیز در امتداد جهت باد قرار گرفته است. طول این تپهها گاهی به 80 تا 100 کیلومتر و ارتفاع آنها به 50 تا 100 متر نیز میرسد. - تپههای شنی عرضی (Transverse dune) :
این نوع تپهها معمولا در نواحی که مقدار ماسه فراوان و جهت باد نیز ثابت است به شکل رشتههایی از تپه های شنی که متصل به هم (معمولا از اتصال چند برخان که امتداد آنها عمود بر جهت باد است) تشکیل میشوند. - تپههای شنی درهم (Interfrence dune) :
به تپههایی که به علت تغییر دائمی جهت باد دارای هیچ نوع فرم و شکل شخصی نمیباشند اطلاق میگردد.