مصریان، قدیمی‌ترین سند موجود در جهان از هنر باغسازی و طراحی منظر را در تاریخ خودبه ثبت رسانیدند. این تمدن به عنوان منشأ تکنولوژی باغداری و کشاورزی جهان غرب مطرح است.
شرح مفاهیم پلان و عناصر باغ سنوفر
از آنجا که معماری و هنر مصرباستان، به شدت تحت تأثیر اعتقادات آنها به جهان پس از مرگ است، بررسی تأثیر این امر در پلان باغ سنوفر، گامی مؤثر در شناخت مبانی باغسازی مصر است.
مصریان باستان شرق نیل را سرزمین زندگان و غرب نیل را سرزمین مردگان می‌نامیدند. باغ آمن‌حوتب در غرب نیل احداث شده است و این امر بر مذهبی بودن آن تأکید دارد. ورودی باغ از سمت راست پلان است و از شرق به غرب صورت می‌پذیرد، این امر حرکت از دنیای شرق به دنیای غرب را تداعی میکند، سفری از دنیای مادی به جهان پیچیده مابعد آن. فراعنه اعتقاد داشتند که ارواح ایشان پس از مرگ در باغهای بهشت‌گونه به گردش می‌پردازند، به همین دلیل گذر از روی آب (در ابتدای ورود به باغ) تجلی عبور از مرزهای مابین فیزیک و متافیزیک و مقدمه رسیدن به بهشت غایی است. در نتیجه آب در باغهای مصری به صورت کانال‌ها و یا دریاچه‌های مقدس همواره مورد احترام بوده است.
پلان باغ سنوفر
تشریح مبانی نظری سلسله مراتب ورود
بازدیدکننده تحت تأثیر ابعاد بزرگ سردر ورودی دچار شگفتی میشود، اما مسیرآبی که از نیل منشعب میشود و در خلاف جهت ورودی قرارگرفته است مانع رسیدن او به آن میشود. گذر از روی کانال آب به وسیله قایق‌هایی انجام می‌شده است که تنها وسیله رسیدن بازدید‌کنندگان به باغ بوده است چراکه گرداگرد باغ به وسیله دیوارهای عظیمی از آجرهای خشتی (با نمای کاشی کاری) محصور بوده است و بدین‌گونه محافظت از باغ با کانال آب و دیوارهای اطراف انجام می‌گیرد. دیوارها مانند حلقه‌ای که باغ را در درون خود نگاه می‌داشت مانع ارتباط باغ با بیابان‌های خشک اطراف، نفوذ بادهای داغ به درون و دفاعی در برابر هجوم سیل سالانه نیل در فصل تابستان می‌شد. براین اساس کانال آب، برحس انزوای کاملی که باغ نسبت به اطراف خود دارد می‌افزاید. وجود ردیف درختان در ابتدای ورودی باغ و در امتداد دیوارخارجی مسیر سایه‌داری را ایجاد کرده است که نوید مواجهه با باغی سرسبز را به میهمانان میدهد.
بدون شک، هنرمند سعی داشته است تا صاحب باغ را در نظر میهمانان فردی متمول نشان دهد، چرا که به شدت بر زیبایی و عظمت ورودی تأکید داشته است. کتیبه‌ای در حاشیه بالایی این سردر عظیم وجود دارد که یادآور نام آمن‌حوتب است. درقسمت بالای کتیبه سمبل بالدار بزرگی قرارگرفته است. ورود به باغ از میان یک درب عظیم یا یکی از دو دریچه کوچک اطراف آن انجام می‌گیرد. این درها تنها شکاف موجود در نما هستند. اتاق پذیرش بخشی از عمارت سردراست و با ایجاد سلسله مراتب فضایی، مانع ورود بازدیدکنندگانی میشود که اجازه ورود به عمارت اصلی و باغ را نداشتند. این مکان به صورت مخفی و دور از مسیر دیدهای اصلی قرار گرفته است. اتاقک نگهبانی نیز در این مکان جای داشته است.
تاکستان
بازدیدکننده بعد از گذر از ورودی به فضای میانی وسیعی وارد میشود. این حیاط درحد فاصل ورودی و کوشک به وسیله سایبان‌هایی از تاک‌های انگور(تاکستان) پوشیده شده است. (مانند آنچه هنرمند بر سطح زیرین سقف مقبره تدفینی سنوفر کشیده است). و نسبت به اطراف خود در مقیاس بسیار وسیع‌تری نشان داده شده است. از این مسیر مستقیم به سمت کوشک، دو مسیر دیگر منشعب میشود که ما را به راههای سایه‌دار و ایوان‌مانند و در مجاورت باغچه های گل می‌رسانند.
در کنار تاکستان دو آلاچیق گشوده، کوچک و بسیار جذاب با باغچه‌هایی از گلهای تزیینی در کنارخود و سایبان‌هایی از گلهای نیلوفر وجود دارد. آلاچیق‌ها قوس دار وبر دو استخر مستطیلی کوچک مشرف هستند وبا م شیب دار آنها به وسیله تیرهایی مهار می‌شدند. در نقشه موجود چهار استخر را درون باغ مشاهده می‌کنیم. دو استخر دیگر، همانند، اما در محوری خلاف جهت دو استخرقبلی و در تبعیت از جهت کرت‌بندی هستند. این دودر فاصله‌ای نزدیک‌تر به ورودی قرار گرفته‌اند. استخرها به وسیله چمن‌های سرسبز و گلهای پاپیروس در کناره‌ها احاطه شدهاند.گلهای لوتوس یر روی آب معلقند و مرغابیان در آن شنا می‌کنند. بی‌گمان وجود چنین فضایی، بهترین نوع از باغ را به وجود می‌آورد که مصریان در شرایط سخت اقلیم گرم و سوزان آن را آرزو می‌کردند.
کوشک
در انتهای مسیر مستقیم از میان حیاط سایه‌دار، کوشک اصلی باغ قراردارد. عمارتی که احتمالاً یک طبقه بوده است و همان‌طور که در قسمت پایینی شکل نشان داده شده است، دو درب ورودی، در نما وجود دارد. این تصویرآجرکاری روی دیوار خارجی و دو پنجره با ستون‌های مرکزی بر روی آن، نشان میدهد. سه اتاقی که بالای این در نشان داده شدهاند، احتمالاً در قسمت عقب عمارت مکان‌یابی شدهاند و یکی پشت دیگری جای گرفته‌اند.
پلان کاشت
تمام باغ به وسیله درختان اقاقیا و انواع نخل که در خطوطی متقارن کاشت شدهاند، به صورت متقاطع تقسیم‌بندی شده است. تأکید بر این نوع تقارن سخت‌گیرانه به عنوان مثال در تقسیمات هشتایی کرت‌بندی به وسیله پرچین‌ها نیز نشان داده میشود. بدین صورت که کرتها فقط اندازه متفاوتی با یکدیگر دارند و کاملاً قرینه‌اند و همچنان تاکستان بزرگ‌ترین کرت باغ است.
نتیجه‌گیری
آنچه از تحلیل عناصر اصلی پلان باغ سنوفر در می‌یابیم، بدین قرار است :
1- زمین مربع شکلی که به وسیله دیواری رفیع در اطراف آن محصور شده است.
2- کوشکی که با دقت بی‌نظیری توسط درختان سایه‌دار و استخرهایی روح‌افزا احاطه شده است.
3- تاکستان در فضای میانی و گونه‌های مختلف درختان در مسیرهای اطراف آن.
اگر به درستی به ساختار این باغ مصری نظرکنیم، مشاهده پلان زیبا و منظم آن، رعایت تنوع و تناوب عالی در استفاده از گیاهان متنوع که محتاطانه و با آینده‌نگری کاشته شدهاند، اشکال برازنده استخرها و جایگیری مدبرانه کوشک در باغ، ما را به درک شگفت آوری از شکلگیری باغ مصری در بستر پیشرفته‌ای از توسعه در سال‌های آغازین تاریخ می‌رساند. باغ در مصرباستان با ریتم، تقارن و ترکیب خوشایندی از سودمندی و زیبایی جاودانه میشود. باغ مصری شادی حاصل از ارتباطی آرامش بخش با طبیعت و بیان نوعی دریافت احساس زیبایی در نظم و گونهای از رضایت‌مندی همراه با امید و تلاش رابرای زمان‌های پس از خود به جای می گذارد. علاوه بر آن شاخصه خوشایندی دیگر و شاهدی بر برتری کامل باغ مصری توجه به این نکته است که تمام کوشک‌ها و عمارت‌ها در مرتبه ثانوی نسبت به عناصر باغسازی قرار دارند و به نوعی تحت تأثیر باغ قرارگرفته‌اند.
نویسنده : راضیه هورشناس/دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر
منبع : ص 58-61 ماهنامه تخصصی منظر ، شماره ششم ، اردیبهشت 1389.
نگاهی به نقشه باغ سنوفر ، قدیمی ترین سند باغسازی
شرح مفاهیم پلان و عناصر باغ سنوفر
از آنجا که معماری و هنر مصرباستان، به شدت تحت تأثیر اعتقادات آنها به جهان پس از مرگ است، بررسی تأثیر این امر در پلان باغ سنوفر، گامی مؤثر در شناخت مبانی باغسازی مصر است.
مصریان باستان شرق نیل را سرزمین زندگان و غرب نیل را سرزمین مردگان می‌نامیدند. باغ آمن‌حوتب در غرب نیل احداث شده است و این امر بر مذهبی بودن آن تأکید دارد. ورودی باغ از سمت راست پلان است و از شرق به غرب صورت می‌پذیرد، این امر حرکت از دنیای شرق به دنیای غرب را تداعی میکند، سفری از دنیای مادی به جهان پیچیده مابعد آن. فراعنه اعتقاد داشتند که ارواح ایشان پس از مرگ در باغهای بهشت‌گونه به گردش می‌پردازند، به همین دلیل گذر از روی آب (در ابتدای ورود به باغ) تجلی عبور از مرزهای مابین فیزیک و متافیزیک و مقدمه رسیدن به بهشت غایی است. در نتیجه آب در باغهای مصری به صورت کانال‌ها و یا دریاچه‌های مقدس همواره مورد احترام بوده است.
پلان باغ سنوفر
تشریح مبانی نظری سلسله مراتب ورود
بازدیدکننده تحت تأثیر ابعاد بزرگ سردر ورودی دچار شگفتی میشود، اما مسیرآبی که از نیل منشعب میشود و در خلاف جهت ورودی قرارگرفته است مانع رسیدن او به آن میشود. گذر از روی کانال آب به وسیله قایق‌هایی انجام می‌شده است که تنها وسیله رسیدن بازدید‌کنندگان به باغ بوده است چراکه گرداگرد باغ به وسیله دیوارهای عظیمی از آجرهای خشتی (با نمای کاشی کاری) محصور بوده است و بدین‌گونه محافظت از باغ با کانال آب و دیوارهای اطراف انجام می‌گیرد. دیوارها مانند حلقه‌ای که باغ را در درون خود نگاه می‌داشت مانع ارتباط باغ با بیابان‌های خشک اطراف، نفوذ بادهای داغ به درون و دفاعی در برابر هجوم سیل سالانه نیل در فصل تابستان می‌شد. براین اساس کانال آب، برحس انزوای کاملی که باغ نسبت به اطراف خود دارد می‌افزاید. وجود ردیف درختان در ابتدای ورودی باغ و در امتداد دیوارخارجی مسیر سایه‌داری را ایجاد کرده است که نوید مواجهه با باغی سرسبز را به میهمانان میدهد.
بدون شک، هنرمند سعی داشته است تا صاحب باغ را در نظر میهمانان فردی متمول نشان دهد، چرا که به شدت بر زیبایی و عظمت ورودی تأکید داشته است. کتیبه‌ای در حاشیه بالایی این سردر عظیم وجود دارد که یادآور نام آمن‌حوتب است. درقسمت بالای کتیبه سمبل بالدار بزرگی قرارگرفته است. ورود به باغ از میان یک درب عظیم یا یکی از دو دریچه کوچک اطراف آن انجام می‌گیرد. این درها تنها شکاف موجود در نما هستند. اتاق پذیرش بخشی از عمارت سردراست و با ایجاد سلسله مراتب فضایی، مانع ورود بازدیدکنندگانی میشود که اجازه ورود به عمارت اصلی و باغ را نداشتند. این مکان به صورت مخفی و دور از مسیر دیدهای اصلی قرار گرفته است. اتاقک نگهبانی نیز در این مکان جای داشته است.
تاکستان
بازدیدکننده بعد از گذر از ورودی به فضای میانی وسیعی وارد میشود. این حیاط درحد فاصل ورودی و کوشک به وسیله سایبان‌هایی از تاک‌های انگور(تاکستان) پوشیده شده است. (مانند آنچه هنرمند بر سطح زیرین سقف مقبره تدفینی سنوفر کشیده است). و نسبت به اطراف خود در مقیاس بسیار وسیع‌تری نشان داده شده است. از این مسیر مستقیم به سمت کوشک، دو مسیر دیگر منشعب میشود که ما را به راههای سایه‌دار و ایوان‌مانند و در مجاورت باغچه های گل می‌رسانند.
در کنار تاکستان دو آلاچیق گشوده، کوچک و بسیار جذاب با باغچه‌هایی از گلهای تزیینی در کنارخود و سایبان‌هایی از گلهای نیلوفر وجود دارد. آلاچیق‌ها قوس دار وبر دو استخر مستطیلی کوچک مشرف هستند وبا م شیب دار آنها به وسیله تیرهایی مهار می‌شدند. در نقشه موجود چهار استخر را درون باغ مشاهده می‌کنیم. دو استخر دیگر، همانند، اما در محوری خلاف جهت دو استخرقبلی و در تبعیت از جهت کرت‌بندی هستند. این دودر فاصله‌ای نزدیک‌تر به ورودی قرار گرفته‌اند. استخرها به وسیله چمن‌های سرسبز و گلهای پاپیروس در کناره‌ها احاطه شدهاند.گلهای لوتوس یر روی آب معلقند و مرغابیان در آن شنا می‌کنند. بی‌گمان وجود چنین فضایی، بهترین نوع از باغ را به وجود می‌آورد که مصریان در شرایط سخت اقلیم گرم و سوزان آن را آرزو می‌کردند.
کوشک
در انتهای مسیر مستقیم از میان حیاط سایه‌دار، کوشک اصلی باغ قراردارد. عمارتی که احتمالاً یک طبقه بوده است و همان‌طور که در قسمت پایینی شکل نشان داده شده است، دو درب ورودی، در نما وجود دارد. این تصویرآجرکاری روی دیوار خارجی و دو پنجره با ستون‌های مرکزی بر روی آن، نشان میدهد. سه اتاقی که بالای این در نشان داده شدهاند، احتمالاً در قسمت عقب عمارت مکان‌یابی شدهاند و یکی پشت دیگری جای گرفته‌اند.
پلان کاشت
تمام باغ به وسیله درختان اقاقیا و انواع نخل که در خطوطی متقارن کاشت شدهاند، به صورت متقاطع تقسیم‌بندی شده است. تأکید بر این نوع تقارن سخت‌گیرانه به عنوان مثال در تقسیمات هشتایی کرت‌بندی به وسیله پرچین‌ها نیز نشان داده میشود. بدین صورت که کرتها فقط اندازه متفاوتی با یکدیگر دارند و کاملاً قرینه‌اند و همچنان تاکستان بزرگ‌ترین کرت باغ است.
سه بعدی باغ سنوفر ، ترسیم در قرن 19
نتیجه‌گیری
آنچه از تحلیل عناصر اصلی پلان باغ سنوفر در می‌یابیم، بدین قرار است :
1- زمین مربع شکلی که به وسیله دیواری رفیع در اطراف آن محصور شده است.
2- کوشکی که با دقت بی‌نظیری توسط درختان سایه‌دار و استخرهایی روح‌افزا احاطه شده است.
3- تاکستان در فضای میانی و گونه‌های مختلف درختان در مسیرهای اطراف آن.
اگر به درستی به ساختار این باغ مصری نظرکنیم، مشاهده پلان زیبا و منظم آن، رعایت تنوع و تناوب عالی در استفاده از گیاهان متنوع که محتاطانه و با آینده‌نگری کاشته شدهاند، اشکال برازنده استخرها و جایگیری مدبرانه کوشک در باغ، ما را به درک شگفت آوری از شکلگیری باغ مصری در بستر پیشرفته‌ای از توسعه در سال‌های آغازین تاریخ می‌رساند. باغ در مصرباستان با ریتم، تقارن و ترکیب خوشایندی از سودمندی و زیبایی جاودانه میشود. باغ مصری شادی حاصل از ارتباطی آرامش بخش با طبیعت و بیان نوعی دریافت احساس زیبایی در نظم و گونهای از رضایت‌مندی همراه با امید و تلاش رابرای زمان‌های پس از خود به جای می گذارد. علاوه بر آن شاخصه خوشایندی دیگر و شاهدی بر برتری کامل باغ مصری توجه به این نکته است که تمام کوشک‌ها و عمارت‌ها در مرتبه ثانوی نسبت به عناصر باغسازی قرار دارند و به نوعی تحت تأثیر باغ قرارگرفته‌اند.
نویسنده : راضیه هورشناس/دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر
منبع : ص 58-61 ماهنامه تخصصی منظر ، شماره ششم ، اردیبهشت 1389.
