[ابنیه سنتی ایران] کاروانسرا

maxer · Apr 14, 2007

سلام و درود بر دوستان ِ عزیز معماری ..

این تاپیک را برای " کاروانسرا" افتتاح می کنیم ، و از این پس مطالب مرتبط را در اینجا قرار می دهیم .

موفق باشید...
.
.
.
قوانین این تاپیک :

1- لطفا ،در عنوان پست ِ خود ، نام ِ مکانی را که می خواهید ارائه و بررسی کنید ، بنویسید .

2- به خاطر احترام به قانون ِ نشر ، ذکر ِ منبع را فراموش نفرمایید .

3 - عکسها را از سایتهای معتبر آپلود کنید، تا پست ها بعد از گذشت ِ زمان ، دچار مشکل نشوند .

4- لطفا جهت ِ حفظ ِ انسجام و تسلسل ، از دادن ِ پست های بی ارتباط با موضوع (اسپم) اکیدا خودداری نمائید .

فهرست مطالب:

تاریخ ساخت کاروانسراها در ایران#9
سابقه تاریخی کاروانسراها #10
معماري كاروانسراها#11
انواع کاروانسراها#12
بررسي اقليمي ، معماري و كاربرد كاروانسراها #13
کاروانسراها #14
كاروانسراها؛ كانون تبادل دانش و اطلاعات#16
کاروانسراها و مجموعه های بین راهی#19
كاروانسراها، نماد هنر، معماری اصیل و تجارت #21
کاروان سراهای ایرانی:حلقۀ گمشدۀ معماری ایرانی #22
معماری کاروانسرا و چاپارخانه #26
ویژگى‌هاى ساختمان‌هاى وابسته به راه #29

کاروانسرای قلعه خرگوشی#1
كاروانسراي مرنجاب #2
کاروانسرای قصربهرام#3
کاروانسرای سفید آب#4
كاروانسراي عين‌الرشيد#5
کاروانسرای آهوان#6
کاروانسرای دیر گچین#7 -#8
کاروان‌سراى حوض#8
کاروان‌سراى پل دلاک#8
کاروانسرای رباط شرف#15 -#20-#27
كاروانسرای افضل شوشتر #17
کاروانسرای تاریخی ایوانکی #18
كاروانسرای مشیرالملك#23
کاروانسرای شاه عباسی کرج #24-#25
کاروانسرای مادر شاه #28
کاروانسرای خانات#30

کاروانسرای قلعه خرگوشی

پيش از اين مطالبي را درباره سفرهاي محسن سنايي اردكاني دوچرخه‌سوار اردكاني نوشته ‌بوديم، اين‌بار او در سفري سه‌روزه به قلعه خرگوشي رفته ‌است و مي‌نويسد:
اینبار قصد دارم که در مورد رباط خرگوشی (قلعه خرگوشی) مطالبی را بنویسم، رباطی که به زمان شاه‌عباس صفوی باز مي‌گردد و یکی از همان 999 کاروانسرایی است که به دستور شاه‌عباس در مسیرهای اصلی آن زمان ساخته شده است.
این کاروانسرا نزدیک باتلاق گاوخونی و بر سر راه قدیم یزد، اصفهان قرار دارد. رباطی بسیار زیبا که ازسنگ و آجر ساخته شده‌ و منظره‌ای بسیار زیبا را در این بیابان به خود اختصاص داده است. متاسفانه به علت بی‌توجهی مسئولان قسمت‌های داخلی این رباط حفاری شده است. امروزه این رباط، محلی شده برای سکونت چوپانان....!
برای بازدید، در برنامه‌ای سه روزه می‌توان به این محل رسید، البته با دوچرخه. مسیر آن از شهر عقدا ، که در مسیر اردکان _ نائین قرار دارد، جدا می‌شود و پس از پشت سرگذاشتن روستاهای مزرعه‌نو، خلیل‌آباد و سروعلیا وارد بیابان خرگوشی می‌شویم که این رباط در ابن بیابان قرار‌ دارد و پس از طی مسافتی درحدود 25 کیلومتر به این رباط می‌رسیم. بهتر است در روز اول تا «سروعلیا» را رکاب بزنیم و شب را در این روستا سپری کنیم، آسمان کویر سرا پا ملکوت است. هر کس من را در این روستا دید مرا از سفر به این رباط باز می‌داشت، زيرا مردم محلي اعتقاد داشتند آنجا جن دارد و......!
مسیرها از اردکان تا سرو علیا آسفالته است، ولی ازآنجا تا رباط خرگوشی شنی است. در این مسیر شنی یک روستای تک‌خانواری، کاییون، وجود دارد که بسیارخونگرم‌ند، در سفر به رباط چند ساعتی را مهمان آن‌ها بودم، می‌توان آب مورد نیاز را هم براي ادامه سفر ازهمین‌جا تامین کرد چون آب بسیار گوارایی دارد و در ادامه مسیر تا رباط آبی وجود ندارد.
از این روستای کوچک تا رباط حدود 7کیلومتر راه است. از دور این کاروانسرا منظره‌ای بسیار زیبا دارد. جالب اینکه من وقتی به این رباط رسیدم چوپانان تعجب كردند و باور نداشتند که یک ایرانی هستم! داخل این کاروانسرا اتاقک‌های سنگی وجود دارد که محل اتراق مسافرین بوده در ضمن محلی هم برای نگهداری حیواناتشان وجود دارد.
سنگ‌های بکار رفته که تماما از کوه‌های اطراف حمل شده گرانیت است، (معادن گرانیت در این محل زیاد است). در این رباط چشمه آبی هم هست و می‌توان ازآن نوشيد.
كاروانسرای شاه‌عباسی مستحكمی در بیابانهای نزدیك باتلاق گاوخونی قرار دارد. اكنون چنان پرت و دورافتاده در این بیابان وحشتناك مانده است كه در حال ویرانی است. اینجا گاه جای چوپان‌ها و یا گذرگاه شیفتگان بیابان‌های بكر است تا ماجراجویی كنند.
چند ساعتی هم مهمان چوپانان رباط بودم. برای برگشت مسیری دیگر را در نظر گرفتم، مسیری که رباط را به سورک (نام روستایی) متصل می‌کرد را در پیش گرفتم اين راه 25 کیلومتری، خاکی و شیب نسبتا زیادی دارد. شب را هم در این روستا سپری کردم و فردای آن‌ر‌‌وز راهي ندوشن و از آنجا هم میبد و اردکان شدم. این مسیر حدودا صد کیلومتر است. (توضیح مسوول وبسایت :برای رسیدن به کاروانسرای قلعه خرگوشی میتوان از مسیر ورزنه - سیاه کوه و سپس قلع خرگوشی نیز استفاده کرد . محسن ادیب )

maxer · Apr 14, 2007

كاروانسراي مرنجاب

كاروانسراي مرنجاب در موقعيت جغرافیایی’٧و‏‎‎ ْ٣٤ عرض جغرافيايي و ’٤٨و ‎ْ‏‎٥١ طول جغرافيايي، در ارتفاع ٨١٠ متري از سطح درياي آزاد در حاشيه جنوبي درياچه قم واقع شده است.مرنجاب از دهستان كويرات شهرستان آران و بيدگل و در ٥٠ كيلومتري شمال شرق مركز اين شهرستان قرار دارد.

يكي از معروفترين و بزرگترين ريگزارهاي ايران، منطقه بادرفتي وسيعي است كه جولانگاه تپه هاي ماسه اي متحرك مي باشد.اين منطقه معروف به «بندريگ» است كه از شمال و شمال شرق شهر آران و بيدگل تا ساحل جنوبي درياچه قم، جايي كه مرنجاب احداث شده، تقريباً تمام شهرستان را پوشانده است. در منطقه كويري آران و بيدگل، باد مثل هر منطقه كويري ديگر، يك عامل تعيين كننده اقليمي است. باد، هم در شكل دهي به وضعيت طبيعي كوير و هم در شيوه زندگي انسان بيابان نشين تأثير تعيين كننده دارد. بادهاي نامطلوب بزرگترين آفت كوير و باد مطلوب، نسيمي از بهشت است كه كوير تفتيده را شاداب و با طراوت مي كند. متأسفانه در اين منطقه جز دو باد شهرياري و باد شمال، ساير بادها چون باد خراسان، باد قبله، باد طوفان، باد سياه و بويژه باد لوار از بادهاي نامطلوب محسوب مي شوند.در منطقه آران و بيدگل همه چيز شكل و نمود كويري دارد و هر پديده اي، طبيعي يا انساني، آيينه كوير است. همين جا بايد اذعان داشت كه كوير را با همه پديده هاي بيشمار ديدني و تأمل انگيز و حيرت آور، نمي توان آنچنان كه شايسته آن است، توصيف كرد.

جاده آران و بيدگل به مرنجاب و دستكن يكي از راههاي ارتباطي بوده كه اصفهان را به شهرهاي كاشان، يزد، مشهد و تهران متصل مي ساخته است. در زمان صفويه مسير اصفهان(پايتخت) و مشهد از اهميت خاصي برخوردار بوده است. مسير مرنجاب، اصفهان را از طريق كاشان به جاده سنگفرش اصفهان-مشهد متصل مي ساخته است. اين مسير از گرمسار به طرف پايين منحرف شده و تا سياهكوه ادامه مي يابد و به جاده دستكن متصل مي شود. دستكن در ادامه مسير مرنجاب، محل انشعاب جاده اي بوده كه كاشان را به گرمسار و ورامين مرتبط مي ساخته و شاخه اي به طرف اردستان و شاخه اي به جانب يزد ادامه مي يافته است. مجموعه اين مسيرها به عنوان جاده هاي فرعي براي اتصال به جاده ابريشم در بخشي كه دامغان را به ري متصل مي نموده، عمل مي كرده است.

maxer · Apr 14, 2007

کاروانسرای قصر بهرام

قصر بهرام کاروانسرای مربع شکل متعلق به عهد صفویه می باشد که از دیوارهای بلند با چهار برج نیم دایره تشکیل شده است. این کاروانسرا به دستور شاه عباس صفوی و بر سر سه راهی اصفهان، خراسان و مازندران بنا نهاده شده است. قصر بهرام از سنگ ساخته شده و دارای 4 ایوان و 24 حجره می باشد. شترخوانها یا اصطبلهای این کاروانسرا به گونه ای تعبیه شده اند که کاملا در پشت اتاقها قرار می گیرند. آب مصرفی این کاروانسرا از چشمه سیاه در 5/7 کیلومتری قصر، توسط آبراهه سفید رنگی که از سنگ تراشیده شده، منتقل می شده است.
توضیح مدیر وب سایت : قصر بهرام در فاصله 50 کیلومتری جنوب پیشوای ورامین و در پارک ملی کویر قرار دارد برای ورود به این منطقه اخذ مجوز از سازمان حفاظت از محیط زیست الزامی است . در منطقه جنوب شرقی قصر , سیاه کوه با ارتفاع 1865 متر قرار دارد .
راههای ورود به منطقه :
مسیر اول : مسیر پیشوا - قلعه بلند - مبارکیه ( محیط بانی ) و سپس قصر بهرام
مسیر دوم : مسیر گرمسار - لجران - کهک - جاده سنگفرش گرمسار و سپس قصر بهرام
مسیر سوم : ورامین - چرمشهر - بند علی خان - کوه های دوازده امام - مبرکیه و سپس قصر بهرام
مسیر چهارم : کاشان - آران - مرنجاب - سفیدآب و سپس قصر بهرام
نکات ایمنی : اگر از مسیر جنوبی قصد عزیمت دارید ( مسیر سفیدآب ) از مسیر خارج نشوید . این منطقه دارای باتلاقهای فراوان است .
مسیر جاده سنگفرش برای خودرو پیشنهاد نمی شود
مطالب مرتبط : پارک ملی کویر

maxer · Apr 14, 2007

کاروانسرای سفید آب

در پارک ملی کویر در فاصله 50 کیلومتری شرق مرنجاب و در 75 کیلومتری جنوب قصر بهرام کاروانسرای قدیمی قرار دارد که زمانی استراحتگاه کاروان ها بوده است . این کاروانسرا در حدود 400 سال پیش توسط شاه عباس صفوی در جنوب شرقی دریاچه نمک آران و بیدگل ساخته شده و جزو 4 کاروانسرای حاشیه این دریاچه است . شاه عباس برای سفر از اصفهان به فرح آباد ساری از این کاروانسراها استفاده می کرده است . نمای ظاهری این کاروانسرا آجری است و ساخت آن به شیوه معماری اسلامی می باشد . در حاشیه جنوبی کاروانسرا کوه سفید آب و چشمه سفید آب قرار دارد که آب کاروانسرا از این چشمه تامین می شده است .
کاروانسرای سفیدآب در ابتدای حوضه استحفاظی پارک ملی کویر و محیط بانی سفید آب قرار دارد .
راه های ورود به منطقه :
مسیر اول مسیری است که از کاشان به آران و بیدگل و سپس جاده کویری مرنجاب می باشد . شاین ذکر است که حد فاصل کاروانسرای مرنجاب تا سفیدآب مسیری بسیار ناهموار است که فقط اتومبیلهای چهار دفرانسیال قادر به عبور از آن هستند .
مسیر دوم مسیر ورامین - پیشوا - مبارکیه (محیط بانی ) - دو راهی قصر بهرام و سفید آب و سپس کاروانسرای سفیدآب است که نسبت به مسیر قبلی بسیار هموارتر است ولی نیاز به کسب مجوز از اداره محیط زیست سمنان دارد .
نکات ایمنی : برای رسیدن به کاروانسرا از هر دو مسیر , بنزین کافی به همراه داشته باشید چون با احتساب مسیر رفت و برگشت تا اولین پمپ بنزین مسافتی در حدود 200 کیلومتر باید طی شود . (از مسیر بالا اولین پمپ بنزین در پیشوا و از مسیر پایین اولین پمپ بنزین در آران قرار دارد )
مطالب مرتبط :

maxer · Apr 14, 2007

كاروانسراي تاريخي عين‌الرشيد، واقع در پارك ملي كوير و به فاصله دو كيلومتري قصر بهرام قراردارد.اين كاروانسرا نيز مانند قصر بهرام مربوط به دوران صفويه است.ساختار اصلي اين بنا آجري است. در كنار اين كاروانسرا يك آب‌انبار فروريخته قراردارد.در تپه مجاور اين كاروانسرا چشمه عين الرشيد قراردارد كه آبشخور جانوران منطقه از قبيل بز و آهو مي‌باشد.

كاروانسراي عين‌الرشيد در گذر زمان آسيب‌هاي فراواني ديده است به طوري كه اكثر سقف‌ها و پوشش‌هاي آن ريخته است.

مستند سازي و تهيه نقشه‌هاي وضع موجود از اين كاروانسرا جزو كارهايي است كه شركت خشت و خورشيد به انجام رسانده است.
مطالب مرتبط : پارک ملی کویر

maxer · Apr 14, 2007

کاروانسرای شاه سلیمانی آهوان همشهری

کاروانسرای آهوان

اين کاروانسرا که در روستای آهوان , در 42 کيلومتری شرق سمنان واقع شده است , در سالِ 1097 هجری قمری در زمانِ شاه سليمانِ صفوی , برای استراحتِ زايرينِ امام هشتم , که از سمنان و آهوان به مشهد مقدس , مشرف ميشدند , ساخته شد . اما به غلط , کاروانسرایِ شاه عباسی نام گرفت .

کاروانسرایِ شاه سليمانیِ آهوان , دارایِ حياطِ وسيع مستطيل شکل , به طول 40 متر و عرض 32 متر , و چهار ايوانی است . جمعا در اطراف حياط 24 اتاق احداث شده است که ابعاد آنها به ترتيب 3.35 و 2.90 متر است .
راه ورود به منطقه :
مسیر ورود به منطقه , مسیر سمنان به معلمان است .

maxer · Apr 14, 2007

کاروانسرای دیر گچین

برای رویت نقشه اینجا کلیک کنید

دیر گچین (عکس از pouya.ws)

دیرگچین ، کاروانسرایی بسیار استوار و پرشکوه است که در دل پارک ملی کویر واقع شده و در متون تاریخی به نام های "دژ کردشیر"، "دیرالجص" ، "قصرالجص" ،" قصرگچ" و "قلعه دیر" نیز خوانده شده و به عنوان منزلگاهی بسیار مهم در مسیر یکی از راههای باستانی منزلگاههای ایران بوده است.بنای امامزاده سید سلطان هم در بخش میانی روستای خاوه از توابع دهستان بهنام عرب جنوبی بخش جواد آباد واقع شده است . بنای اصلی آن دارای پلان مربع بوده که در چهار گوشه دارای چهار طاقنماست و ورودی آن مستطیل شکل ، و گنبدی بر بالای آن قرار دارد.
کاروانسرای دیرگچین در دوره های مختلف از جمله دوران صفویه و قاجار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است . با توجه به قدمت ، وسعت و اهمیت آن که در بیشتر منابع و متون به عنوان مادر کاروانسراهای ایران از آن نام برده شده است و با توجه به طرح احداث جاده ی اصلی گرمسار به قم که از نزدیکی این بنا می گذرد،اداره کل میراث فرهنگی استان تهران از آبان ماه سال جاری کار پاکسازی و مرمت این بنا را به منظور تبدیل آن به یک مکان توریستی و گردشگری آغاز کرده است.
شایان ذکر است این بنا که محققان قدمت آن را دوران ساسانی - صفوی می دانند در حال حاضر به محل نگهداری احشام روستاییان محل تبدیل شده و مالکیت آن نامشخص است .
دیرِ گچین، کاروانسرایی‌ست با پلان منظّم چهار ایوانی و مربّعی و حدود صد متر در صد متر. پی بنا در دورة ساسانی گذاشته شده و امّا ساختمان، در دورة صفوی کامل گشته است. چهار برج در رئوس ساختمان و دو نیم‌برج در ورودی بنا – بخش جنوبی – قرار دارند.
راه های ورود به منطقه :
مسیر اول ، جاده آسفالته قم به روستای علی آباد و سپس مسیر خاکی نسبتا هموار تا دیر گچین .
مسیر دوم ، چرم شهر ورامین بعد از طی مسافتی در حدود 20 کیلومتر (خاکی ) به دیر گچین می رسید.

منابع : mehrnews ، pouyan.ws

maxer · Apr 14, 2007

کویر مسیله میراث فرهنگی قم

برای رویت نقشه هوایی اینجا کلیک کنید

کویر مسيله

وسعت کویر مسيله بيش ازده هزار هکتار می باشد ودرحال حاضر قسمتهای عمده آن پوشيده ازدرختان گز وتاغ می باشد ودرحقيقت يکی ازمراکز کويری جنگلی ايران محسوب می شوند بدليل ارتفاع پايين دشت مذکور ( حدود 800 متر ازسطح دريا) ازساير نقاط اطراف شيب ملايم دشتها وارتفاعات شهرقم واراضی شمالی دشت مذکور به طرف دشت می باشد همچنين درياچه نمک و کویر مسيله مصب دو رودخانه مهم مرکزی ايران يعنی رودخانه قمرود ( اناربار) ورودخانه قره چای می باشد.درروزگار نه چندان دور حدود 50 سال پيش دشت مذکور دارای يکی ازبهترين مراتع استپی ودشتی بوده به گونه ای که محل چرای اسبهای دولتی درآن زمان بوده ونيز رمه های بزرگ گوسفند وشتر دردشت مذکور به چرا پرداخته اند علاوه برمراتع خوب درسالهای گذشته دشت مسيله يکی ازبزرگترين توليد کنندگان غلات (گندم ، جو و...) دربخش مرکزی ايران بوده است.

ازنظر زيستگاهی دشت مسيله ازقديم الايام زيستگاه آهو وجبير وگوره خر آسيايی وايرانی بوده است اما درحال حاضر به علت شکار بی رويه ازبين رفتن زيستگاه ها ، تعداد اينگونه حيوانات بسيار کم ونادر است اما قابليت زيستگاهی منطقه جهت حيوانات ذکر شده همچنان به قوت خود باقی است. منطقه کویر مسيله می تواند زيستگاه مناسبی برای هوبره که ازپرندگان حمايت شده وکمياب است ( خصوصا" درفصل زمستان) باشد ودرفصل پائيز وزمستان درآبگيرهای دشت انواع پرندگان مهاجر ازقبيل انواع مرغابی وحشی ، اردک ، غاز، فلامينگو ، بازهای شکاری وباقرقره و... ديده می شود درسال گذشته يک گله هفت تايی گورخر ايرانی درکنار درياچه حوض سلطان مشاهده شده است. وهمچنين مار، روباه وخرگوش نيز درمنطقه وجود دارد. مسيله وکوير قم دوزيسگاه استان وبخشی ازپارک ملی کوير است که مورد حفاظت قرار می گيرد وجود گونه های نادر جانوری نظير هوبره ، آهو، امکان زيست جانوری مانند يوزپلنگ به اهميت حفاظت وحراست اين منطقه می افزايد افزون براينکه زيستگاههای زيبای موجود دراستان وجود سگ آبی ، انواع پرندگان ومهاجرت انواع غازها، اردکها وپرندگان به اطراف درياچه حوض سلطان ودرياچه نمک وآشيانه سازی دراطراف مسيل رود قم درنمای زيست بومهای استان بسيار موثر است.
نقاط دیدنی کویر مسیله آفتاب
راه‌هاى ارتباطى تهران به قم: راه شوسهٔ کنونى تهران - قم در سال ۱۸۸۳ ميلادى توسط اتابک ساخته شد و انگيزهٔ پى‌ريزى آن پيدايش درياچهٔ حوض سلطان بود. در مسير اين راه ارتباطى، پل‌هاى تاريخى و کاروان‌سراهايى قرار داشت که به مرور زمان يا تخريب شد يا به کلى از ميان رفتند. از قم‌رود به سوى شمال شرقى و به موازات درهٔ قم‌رود، «پل دلاک» قرار داشت که پس از اتصال قم‌رود به قره‌چاى ايجاد شد و منزل اول نيز به نام پل‌ دلاک بود. اين پل ۱۶ دهنه داشت که چند دهنه آن ويران شده است. بناى پل از آجر و مربوط به دورهٔ‌ صفويه است و براى برقرارى ارتباط ميان قم و مشهد ساخته شده بود. يک راه قديمى از پل دلاک به طور مستقيم از حاشيهٔ غربى مسيله به سوى ورامين و گرمسار مى‌رود. نام پل برگرفته از اسم يکى از شخصيت‌هاى دورهٔ صفوى است. در شمال اين پل، دو ساختمان ويرانه قرار دارد که سابقاً اقامتگاه کاروا‌ن‌ها بود، اوّلى از خشت و گل و شبيه به کاروان‌سراست و دومى از آجر بنا شده و مانند قلعه است. از پل دلاک به سمت شمال، يک راه ارتباطى از بلندى‌هاى باقرآباد مى‌‌گذشت و با عبور از ميان چال سلطان، به منزل دوم که کاروان‌سراى حوض نام داشت مى‌رسيد. کاروان‌سراى حوض، قلعه‌اى محکم دارد و از آجر بنا شده و در زمان گذشته چند رشته قنات و آب‌‌انبار بزرگ آن را پر مى‌کرد. کاروان‌سراى حوض چندين بار تعمير شده و هم اينک مسکونى است.
کاروان‌سراى دير: در مسير راه تهران به قم، پس از حسن‌آباد، راهى به سمت چپ جدا مى‌شود که به بند على‌‌خان و ورامين مى‌رود. اين راه در جهت شمال غربى به جنوب شرقى و در شمال رودشور قرار دارد.
۱۲ کيلومتر پيش از بند على‌خان راهى ديگر از جنوب به شمال آن را قطع مى‌کند. اگر راه را به سوى جنوب دنبال کنيم به کاروان‌سراى دير مى‌رسيم و امتداد آن به طرف شمال از طريق دولت‌آباد به ورامين مى رسد؛ اين همان راه قديمى ساسانى است که اصفهان را به رى وصل مى‌کرد.
کاروان‌سراى کنونى دير روى ويرانه‌هاى ديرالجص يا دير گجين يا دير کردشير که در تاريخ معروف است، ساخته شده است، ظاهر ساختمان قديمى به نظر نمى‌رسد. در کناره‌هاى دروازه ورودى کاروان‌سرا، دو برج دو طبقه قرار دارد. داخل اين بنا، حياطى بزرگ است با اتاق‌هاى کوچک که يک در دارد و بدون پنجره است؛ اتاق‌ها روى سکويى قرار دارند، جرزهاى آن آجرى و سقف آن‌ها ضربى است. وسط بدنه‌ها در سه سمت حياط ايوان‌هايى بزرگ شبيه ايوان‌هاى داخل مسجد قرار دارد که معلوم نيست به چه منظور ساخته شده‌‌اند.
کاروان‌سراى حوض: اين کاروان‌سرا از اقامت‌گاه‌هاى بين راهى مسير تهران - قم محسوب مى‌شد که علاوه بر کاروان‌سرا، قلعهٔ محکمى نيز در آنجا قرار داشت. در شمال کاروان‌سرا، بقاياى قلعه ديگرى که از گل ساخته شده است، وجود دارد.
مجموعهٔ کاروان‌سرا، قلعهٔ اربابى و قلعهٔ روستايى به نام حوض، درگذشته به دليل آمد و شد زياد بين تهران - قم و اصفهان از رونق بسيار برخوردار بود. امروزه کاروان‌سرا و قلعهٔ حوض به علت اينکه در محل خروج از مسير راه اصلى قرار دارد، کارکرد سابق خود را از دست داده است.
کاروان‌سراى پل دلاک: اين کاروان‌سرا نزديک پلى که روى رودخانه قره‌چاى در محل اتصال آن به قم‌رود ساخته شده است قرار دارد، از جندق به سوى شمال در ۳۵ کيلومترى منطقه، نخستين‌ کاروان‌سرا ديده مى‌شود که خرابه‌هاى آب‌انبار آن هنوز باقى است.
راه‌هاى قديمى و پل‌ها: راه‌ها و پل‌هاى قديمى اين منطقه، عموماً از سه دورهٔ تاريخى بر جاى مانده‌اند. هر چند که بيش‌تر اين راه‌‌ها در دوره‌هاى بعدى روى همان مسيرهاى قبلى بازسازى و مرمت شده‌اند، اما هنوز شواهد و نشانه‌‌هاى بارز اين راه‌ها بر جاى مانده است.
قديمى‌ترين نشانه‌هاى برجاى مانده از راه‌هاى گذشته، راه‌ها و پل‌هاى متعلق به دورهٔ ساسانى است. اين‌ها، راه‌هايى بوده‌اند که اصفهان را به رى وصل مى‌کردند.

از بقاياى راه ساسانى بر جاى مانده در اين ناحيه، راهى است که از جنوب حوض سلطان - بين دلاک و محمدآباد کاج - مى‌گذشته است. اين راه، با پلى که روى رودخانهٔ‌ مسيله در دورهٔ ساسانى ساخته شده بود، از راه‌هاى مهم ارتباطى ميان رى و اصفهان محسوب مى‌شد. بقاياى پل مزبور که به پل شکسته معروف است در نزديکى روستاى کاج هنوز باقى است. ادامه اين راه در شمال، از سنگ ساخته شده و به نام سد معروف است و از زمين‌هاى اطراف، دو تا سه متر بلندتر است و ظاهراً سنگ‌فرش بوده است.

پل دلاک نيز که روى رودخانه قره‌چاى بنا شده، داراى ۱۶ دهانه است و بقاياى آن هنوز در اين محل پابرجاست. بناى اين پل را به دورهٔ صفوى نسبت مى‌دهند که گويا عمدتاً براى برقرارى ارتباط ميان قم و مشهد ساخته شد.

يک راه قديمى ديگر که در شمال سياه کوه هنوز نشانه‌هاى آن بر جا است، سنگ‌فرشى گسترده است به عرض ۶ تا ۱۰ متر که در زمان خود، از خطوط ارتباطى مهم ميان اصفهان و سواحل درياى مازندران بوده است و آن را به دورهٔ صفوى يا اوايل قاجار نسبت مى‌دهند.
مطالب مرتبط :

maxer · Apr 14, 2007

تاریخ ساخت کاروانسراها در ایران

تاریخ ساخت کاروانسراها در ایران

تاریخ ساخت کاروانسراها در ایران

منابع تاريخى هخامنشيان را پايه‌گذار کاروانسراها دانسته‌اند؛ در روزگار اشکاني، ايستگاه‌هاى ميان را، و حمايت از کاروانيان اهميت زيادى يافت و در اغلب جاده‌ها به‌خصوص جادهٔ معروف ابريشم بناهائى شبيه کاروانسرا ايجاد گرديد. در دورهٔ ساسانيان به‌دليل اقتصاد وسيع و گسترده، راه‌ها و امنيت کاروانيان اهميت زيادى يافت؛ در نتيجه کاروانسراهاى بسيارى در مسير جاده‌ها و گذرهاى اصلى بنا گرديد. نقشه‌هاى کروانسراها در اين دوره عمدتاً به‌صورت چهارايوانى و مصالح ساختمانى آن بيشتر از سنگ، آهک و گچ بوده است. در دورهء اسلامى دلايل متعدد نظامي، اقتصادى و مذهبى و غيره موجب گسترش کاروانسراها گشت و ساخت بناهائى چون مساجد و مدارس و کاروانسراها در کنار هم انجام مى‌شد. نقشهٔ بناها به‌صورت دو ايوانى و چهار ايوانى رواج يافت. زيباترين نمونه از کاروانسراهاى اين دوره رباط يا کروانسراى شرف در خراسان است.
در روزگار صفويان ايجاد کاروانسراهاى درون‌شهرى نيز گسترش پيدا کرد و اين کاروانسرها هر يک محل دادوستد کالاى ويژه‌اى قرار گرفت. در اين دوره کاروانسراهائى با نقشهٔ مدور - هشت ضلعى نيز ساخته شدند.
در روزگار زنديه، افشاريه و قاجار تغيير چشمگيرى در امر ساخت کاروانسراها اتفاق نيفتاد و کاروانسرها بيشتر با نقشهٔ چهارايوانى و از خشت ساخته شدند.
کاروانسرا را در اصطلاح سرا، تيمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان نيز مى‌گفتند که البته از جهت ويژگى‌هاى معمارى برخى با کارانسر تفاوت دارند.
کاروانسراها با يک ديوار بلند محسور مى‌شدند که در هنگام جنگ يا حمله مهاجمان از آن بهره گرفته شود. در مدخل کاروانسرا، دروازهٔ مستحکمى قرار داشت و در دو سوى آن اتاق‌هاى مربوط به خدمه و متصديان کاروانسرا تعبيه شده بود. پس از آن محوطه گسترده‌اى بود که در اطراف آن محل نگهدارى کالاها قرار داشت. اصطبل، انبار علوفه، دکان نعلبندي، و آهنگرى و قهوه‌خانه نيز در اين قسمت وجود داشت. محل پذيرائى از مسافران در طبقهٔ فوقانى بود. عموماً در وسط محوطه کاروانسرا مسجد کوچکى قرار داشت.

maxer · Apr 14, 2007

سابقه تاریخی کاروانسراها

سابقه تاریخی کاروانسراها

سابقه تاریخی کاروانسراها حسن طلایی

کاروانسرای دیر

کاروانسرای ده نمک در نزدیکی سمنان

کاروانسرای مرنجاب

کاروانسرای عین الرشید در پارک ملی کویر

از جمله يادگارهاي پر ارزش معماري ايران كاروانسراهاست كه از روزگار كهن به دلايل گوناگون و ارتباطي چون جريان اقتصادي ، نظامي جغرافيايي و مذهبي بنياد گرديده و در ادوار مختلف بتدريج توسعه و گسترش يافته است .

عملكرد هاي گوناگون كه كاروانسراها در گذشته بعمده داشته اند باعث شده است نامهائي ما نند كاربات – رباط – ساباط – خان – اين Inn در فرهنگ لغات داده شود كه در اصل داراي وظايف مشابهي مانند كاروانسرا ها بوده ولي از نظر خصوصيات و معماري هر يك داراي ويژگي هاي متفاوت بوده اند . با توجه به كار برد – توسعه گسترش كاروانسراها در ايران مي‎توان علل پيرايش كاروانسرا ها را نياز اساسي و حمايت كاروانيان دانست بنابراين بناهاي مشابهي كه با نامهاي مختلف احداث گرديده به احتمال زياد بهمين منظور و هدف بوده است . كلمه كاروانسرا مشتق از كاروان – كاربان بعضي گروه مسافران (قافله ) كه دسته جمعي مسافرت مي كنند و سراي به معني خانه و مكان است هر دو كلمه كاروان و سراي مشتق از پهلوي ساساني يعني فرس ميانه است . چنانه در فرهنگ لغات و ساير منابع ادبي نامهاي كاروان خانه – كاروان گاه كاروان گه بعضي كاروانسرا مورد استفاده قرار گرفته است . (3)

بنابراين ميتوان احداث كاروانسراها بناهاي مشابه را به هر دليلي كه در مسير جادها ساخته شده اند محلي براي استراحت و حمايت كاروانيان دانست .

برطبق تاريخي بنياد كاروانسراها در ايران از زمان هخامنشي آغاز مي شود : هر دوت مورخ يوناني در كتاب پنجم خود از ساختمانهايي گفتگو مي كند كه توسط هخامنشيان بين شوش و سارد ساخته شده بود ، هر دوت از يكصد و يازده بناي شبيه كاروانسرا (چاپارخانه) نام مي برد كه در فاصله حدود 2500 كبلومتر بين پايتخت هخامنشي و سارد بنا گرديده بود و كاروانيان اين فاصله را در طي سه ماه طي مي كردند .ازدياد توقفگاه ها يا كاروانسراها در گذشته براي راههاي ارتباطي ، جريان اقتصادي كشور كه مورد توجه و علاقه حكومت بوده مي باشد . مطالعه راههاي ارتباطي و جاده هاي بازرگاني و نظامي و نتايج تحقيقات و كاوشهاي باستان شناسي معلوم مي دارد كه از گذشته دور نياز وافري به ايستگاه هاي بين راه و امنيت و رفاه كاروانيان احساس مي شده است.

گرچه ساختمان يا بناي ساخته شده اي از اين گونه كاروانيان از عهد هخامنشي بجاي نمانده، ولي كاوشهاي علمي در آينده اينگونه مراكز و ايستگاه هاي ارتباطي شناخته و نحوه معماري آن را روشن خواهد ساخت .

در دوره طولاني سلسله اشكانيان در نجد ايران و حوزه نفوذ و اقتدارشان يعني از دادگاه آنان در شرق (استپ آسياي مركزي ) تا منطقه تحت نفوذ آنان در غرب يعني بين النهرين ايستگاه هاي ارتباطي و كاروانسرا هائي وجود داشته است . همانطور يكه ميدانيم هنر و معماري عهد اشكانيان كاملا شناسائي و تحقيق نگرديده و بخصوص ويژگي هاي معماري و تزئينات معماري آن ناشناخته مانده و بنابراين نمي توان در حال حاضر از نحوه معماري يا توسعه كاروانسراي عهد پارتي نظريه اي را ارئه داد . ولي با مقايسه قلاع و شهرهاي اشكاني كه اخيرا در دشت گرگان شناخته شده مي‎توان گفت احتمالا كاروانسراهاي آن زمان از خشت و آجر بوده و بصورت مربع و مستطيل بنا گرديده و بر طبق شيوه معماري آن زمان داراي ايواني بوده كه محور اصلي بنا است و از پشت ايوان قضاي باز حياطي شكل وجود داشته و اطاقها واطراق گاه در اطراف حياط ساخته مي شده است .

در دوره ساساني اهميت زيادي به ايجاد راهها و همچنين امنيت جاده ها داده شده ، از جمله اين كاروانسراها مي توان كاروانسراي دروازه گچ ، كنار سياه در استان فارس ، دير گچين و رباط انوشيرواني را در امتداد جاده ابريشم نام برد.

در دوره اسلامي تحولات چشمگيري در احداث كاروانسراها خا بوجود آمد و همانطور يكه قبلا گفته شد در ارتباط با مسائل اقتصادي . مذهبي و نظامي احداث اينگونه بناها وارد مرحله جديدي شد و شكل تازه اي بخود گرفت .

متاسفانه اطلاعات ما درباره كاروانسرا هاي اوايل اسلام چندان زياد نيست چون كاروانسرا هائي از اين زمان بجاي نمانده تا بتوان خصوصيات معماري آن را توصيف كرد .

منابع تاريخ و سفر نامه ها آگاهي مختصري در مورد كاروانسراهاي اويل اسلام بدست مي دهد . از جمله در سفر نامه ناصر خسرومي خوانيم : به هنگام اقامت او در اصفهان در يك كوي شهر 200 صرافي و 50 كاروانسرا بوده است ابن حوقل درباره نيشابور مي نويسد : در اين شهر كاروانسرا هاي زيادي وجود دارد كه در آن همه گونه مال التجاره ياقت مي شود. اهميت كاروانسرا ها در آن زمان بسيار زياد بوده تا جائيكه ناصر خسرو بهنگام مسافرت از نائين به طبس مي نويسد : «ما به رباط زبيده رسيديم كه داراي آب انبار بود . بدون اين كاروانسرا و آب هيچكدام قادر به گذشتن از بيابان نبوديم».

به اين ترتيب با مطالعه سفر نامه هااهميت فراواني كه كاروانسراها بويژه كاروانسراهاي بياباني در گذشته است به خوبي روشن مي شود .

در دوره سامانيان ، آل بويه ، آل زياد و غزنويان احداث بناهاي عام المنفعه منجمله كاروانسراها رونق زيادي گرفت . از يادگارهاي آن زمان رباط چاهه يا ماهي است . كه ويرانه هايش در كنار جاده خراسان هنوز به چشم مي خورد . اين كاروانسرا به احتمال زياد به ياد بود شاعر بزرگ ايران فردوسي ، توسط دخترش براي كاروان و كاروانيان احداث گرديده است .

در زمان حكومت سلجوقيان بويژه در دوره ملكشاه ، آلب ارسلان، سلطان سنجر ، و صدارت خواجه نظام الملك احداث بناهاي مذهبي و غير مذهبي توسعه فراوان يافت .

ايجاد راههاي جديد و همچنين تامين امنيت جاده ها باعث روز افزوني تجارت و اقتصاد شد و در نتيجه در مسيرجاده هاي كارواني براي آسايش كاروانيان كاروانسراهاي متعددي احداث گرديد . شيوه و سبك معماري بناهاي مذهبي اين دوره مانند مساجد و مدارس الگوي جالبي براي بنياد ديگر بناهاي سلجوقيان شد و رباط ها و كاروانسراهاي اين دوره عموما همانند مساجد با پلان 4 ايواني احداث گرديده رباط يا كاروانسراي شرف يكي از زيباترين يادگارهاي آن دوره است كه پس از يك هزار سال از زمان بنياد آن در بياباني تقريبا خشك محل آسايش و استراحتگاه موقتي براي مسافران است.

با حملات مغول مدتي فعاليت ساختماني در كليه شهر ها متوقف گرديد ولي با تاسيس سلسله ايلخانيان بتدريج احداث بناهاي مذهبي و غير مذهبي رونق گرفت .

در اين زمان براي توسعه تجارت و اقتصاد ، به راه و راهداري توجه زيادي مبذول گرديد .

در زمان ايلخانيان فعاليت معماري ، توسعه راهها و رونق تجارت و اقتصاد مرهون زحمات و تلاش فراوان خواجه رشيدالدين فضل الله در ايجاد و كاروانسراها در مسير راهها و شهر ها و زحمات بسيار كشيده .

ماركوپولو به هنگام مسافرت يزد – كرمان مي نويسد : «يزد شهر بزرگي است …….. ساكنين آن مسلمانند در صورتيكه بخواهند از شهر خارج شوند بايد هشت روز تمام از صحرائي بگذرند كه در آن سه محل براي اطراق مسافران بوده است.»عصر طلايي و شكوفائي احداث كاروانسراهاي زيبا از زمان صفوي آغاز مي شود . رونق تجارت داخلي و خارجي و اهميت دادن به راهها و شهرهاي زيارتي باعث اين گرديد كه بنياد كاروانسرا ها و معماري و تزئينات معماري تحولات جديدي را آغاز نمايد .

حكمرانان صفوي در پايتخت و واليان در شهرستان ها كوشش فراواني در ايجاد و توسعه اين بناي عام المنفعه انجام دادند و ايجاد جاده هاي بزرگ و دريايي منجر به صدور كالاهاي تجارتي ايران به كشور هاي اروپائي در غرب و چين و هندوستان در شرق گرديده . در مسير جاده هاي زميني، كاروانسراهاي زيادي احداث شد اين جاده با سگ مفروش و در بعضي نقاط با پله هاي زيبا ساخته شد . آثار اين جاده در نقاط شمالي كشور و راهنماي كويري هنوز بچشم مي خورد انساب احداث 999 كاروانسرا به شاه عباس گر چه بنظر اغراق آميز مي نمايد ولي از طرفي اهميت بنياد كارونسرا ها را در آن دوره باز گو مي كند .

ادامه در پست بعدی

maxer · Apr 14, 2007

معماري كاروانسراها

معماري كاروانسراها

از بررسي كارواسراهاي سراسر ايران چنين بر مي آيد كه اساس معماري كاروانسراهاي ايران ، مانند ساير بناها ، تابع شيوه ، سنت و سبك رايج زمان بوده است . با اين ترتيب مي توان پنداشت كه كاروانسراهاي پيش از اسلام نيز تابع شيوه معماري زمان بوده و معماري خاصي نداشته است .

ولي ذكر اين نكته ضروري است كه شيوه معماري ، محل و منطقه ، مصالح ساختماني و موقعيت جغرافيائي نقش موثري در ايجاد اينگونه بناها داشته است شيوه ساختمان و معماري كاروانسراها از روزگار كهن تا به امروز دگرگوني بسيار نيافته و معمولا سبك بناي آنها همان ايجاد باره بند ها و اطاقهايي است.كه پيرامون حياط محصور،ساخته‎مي‎شده‎است.ولي‎درطرح‎و خصوصيات هر كدام ويژگي هائي بچشم مي خورد . چنانكه انواع ساباط ساده تا كاروانسراهاي بزرگ با طرحهاي جالب معماري است كه در گوشه و گاهي در ميان اضلاع ديواره هاي آن برجهاني قرار گرفته بطوريكه دروازه ميان دو برج يا شبه ستون جاي دارد و داراي سر دري است كه گاهي بر فراز آن ساختمان دو طبقه اي ساخته اند . در كاروانسراها اطاق هاي مسافران معمولا پيرامون حياط ساخته ميشده و پشت آنها اصطبل قرار داشته كه درب ورودي اصطبل ها در چهار گوشه داخلي بنا قرار داشته و گاهي در ايوان ورودي حياط باز مي شده است.

در دوره صفوي طرح معماري كاروانسراها متنوع گرديد و علاوه بر كاروانسراهاي چهار ايواني نوع كوهستاني ، مدور – هشت ضلعي و كويري بر طبق موقعيت جغرافيائي و مكاني احداث گرديد و. در دوره هاي زنديه، افشاريه و قاجاريه احداث كاروانسراها بشيوه گذشته ادامه پيدا كرد . از نظر طرح و نقشه كاروانسراها ي بشيوه گذشته ادامه پيدا كرد . از نظر طرح و نقشه كاروانسراهاي دوره ياد شده عموما از نوع چهار ايواني بوده و از لحاظ مصالح ساختماني نيز بر خلاف دوره متقدم كه از كه آجر و سنگ بوده اغلب از خشت استفاده شده است . همچنين بسياري از كاروانسراهاي دوره صفوي در عهد قاجاريه در طول 25 قرن كاروانسراها در ايران در مكان هاي دور افتاده مأوي و مسكن موقتي براي كاروانيان بوده ولي امروزه مهمانخانه و هتل جاي كاروانسراها را گرفته است .

آثاري كه از كاروانسراهاي كهن بدست آمده نشان مي دهد كه اطاق هائي براي نگهبانان ، كاروانسرا دار يا مامورين ساخته مي شده است . ولي كاروانسراهاي تجارتي داخل شهرها عموما دوطبقه بودند . در دو طرف دروازه ورودي داخل كاروانسرا نيز معمولا اطاق هائي براي پاسداران و كاروانسرا دارساخته مي شده است.

معمولا هر كاروانسرا داراي چاه آب و آب انباري است كه گاهي در وسط كاروانسرا در زماني خارج از محوطه جهت تامين آب مورد نياز مسافران ساخته شده است.آب انبارها از نظر معماري به اشكال مختلف ساخته مي‎شدند بعضي داراي شكل مستطيل باسقف ساده و بعضي مواقع در خارج كاروانسرا و بعضي مواقع در خارج كاروانسرا ساخته مي شدند مثلا آب انبارهاي كاروانسرا هاي خليج فارس همه بيرون از بنا قرار دارند . درحاليكه در مناطق مركزي عموما در داخل كاروانسراها براي رفع نيازمنديها مسافرين ، حتي نانوائي ، قصابي، آسياب ، نماز گاه و يك سري دكان جهت خريد فروش كالاهاي كارواني وجود داشت.

براي مثال مي توان از كاروانسراي دير گلچين در جنوب تهران در حاشيه كوير-وكاروانسراي‎مهيار واقع در جاده اصفهان شيراز نامبرد .

كاروانسراهاي حاشيه كوير نواحي مركزي ايران دراي بادگير است كه فصل تابستان هواي خنك را به اطاقهاي كاروانسرا مي رساند.

بادگيرها عموما در جهت مقابل دروازه ورودي روي ايوانها ساخته مي شده اند ، مانند رباط زين الدين در جاده يزد – كرمان و كاروالنسراي جوكار در نزديكي طبس .

در بسياري از كاروانسراها بخصوص از دوره صفويه به بعد بخاري ديواري يا مكاني براي بر افروختن آتش تعبيه شده است محل بخاري هاي ديواري يا در اطاق ها ساخته مي شده يا در محل هاي سر پوشيده . بيرون اطاق ها و همچنين بخاري هاي مرتفعي در اصطبل ها براي گرم شدن حيوانات ايجاد مي شده است كه جاي آن اغلب در پشت ديوار اطاق هاي مسكوني مسافرين بوده است . در كاروانسراهاي نوع كوهستاني اهميت بخاري به حدي بوده كه محل وسيعي را براي قرار دادن آتش و بخاري انتخاب كرده‎اند .

آبريز گاهها معمولا در گوشه حياط كاروانسرا و در زير يا داخل برجها ساخته مي شده است .

مصالح ساختماني اصلي بناي كاروانسراها در ايران از سنگ و آجر بوده است سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار مي گرفته . در بعضي موارد سنگ ها كاملا استادانه تراش داده مي شده و در برخي اوقات از قطعات كوچك سنگهاي نتراشيده استفاده مي كردند . در بعضي نقاط نيز از تلفيق سنگ و آجر پي بنا را مي ساخته اند . نماي خارجي و داخلي عموما از آجر بوده است. در برخي از كاروانسرا ها از خشت و يا بلوك هاي خشتي استفاده مي شده است .

سقف اغلب كاروانسراهاي ايران نوك تيز و شيب دار است. بام ها اكثرا مسطح و باشيب كم ساخته شده اند و در قسمت هائي كه اطاق هاي بزرگ دارند سقف ها شكل قوسي دارند .

آب باران بوسيله ناودانها ئي كه در روي ديوار خارجي كاروانسرا ساخته مي‎شد به بيرون از كاروانسرا هدايت مي گرديد ولي دربعضي‎از كارونسراها نيز ناودانهائي كه در ديوار هاي حياط داخلي كار گذشته شده مشاهده شده است . تمامي درها و پنجره ها و تو رفتگي ديوارهاي حياط و اطاقهاو ايوانها در زمان صفويه با سقف هلالي ساخته شده اند بسياري از كاروانسراها همانند بناهاي مذهبي همدوره خود داراي تزئينات معماري مانند : آجر كاري – كاشيكاري – گچ بري و سنگ كاري مي باشد . تزئينات عموما در نماي خارجي كاروانسراها در قسمت دروازه ورودي ، طاقنما ها و ايوانها بكار مي رفته است . از كاروانسرا هائيكه داراي تزئينات جالب توجهي مي باشند . مي توان رباط شرف – رباط چاهه ، مهيار ، رباط پسنج و كاروانسراي گذر نام برد .

از نظر معماري كاروانسراهاي ايران متنوع بوده معماران ايران از طرح ها و نقشه هاي گوناگوني براي ايجاد كاروانسراها استفاده كردند .

تنوع طرح و نقشه هاي كاروانسرا هاي ايران ايجاب مي نمايد كه اين كاروانسراها برگروه هاي مختلف تقسيم گردند و خصوصيات و ويژگي هاي هر گروه جداگانه مورد بررسي و تحقيق قرار گيرد .

آرتور ابهام پوپ معتقد است كه :

«احداث و ايجاد كاروانسراها در ايران پيروزي بزرگ معماري ايران است و در هيچ جاي دنيا كاربرد و ويژگي هاي خاص معماري آن را نمي توان ديد ».

مطالعاتي كه توسط ماكسييم سيرو درباره طبقه بندي كاروانسراهاي ايران در دوره صفوي و بعد از آن انجام گرديده و تقسيم اين بناها به دو گروه كاروانسراهاي كوهستاني و كاروانسراهاي حياط دار دشت كافي براي شناخت همه كاروانسراهاي ايران نيست.از آنجايي كه احداث كاروانسراهاي ايران به دلايل گوناگون شكل و گسترش يافته شايسته است تمامي دلايل آن از شرايط آب و هوائي ، تا شيوه معماري منطقه اي مورد بررسي قرار گيرد.

در درجه اول كاروانسراهاي ايران را مي توان به گروهاي ذيل تقسيم بندي نمود:

الف) كاروانسراهاي كاملا پوشيده منطقه كوهستاني .

ب) كاروانسراهاي كرانه هاي پست خليج فارس .

ج) كاروانسراهاي حياط دار مناطق مركزي ايران .

گروه سوم از نظر پلان به انواع مختلف تقسيم بندي مي شوند:

از نظر معماري با اينكه طي قرنها پيشرفت هائي از لحاظ فرم بنا در ساختمان كاروانسراها بوجود آمده و علي رغم شباهت زيادي كه بين بنا هاي هر گروه ديده مي شود . ولي در جزئيات هر يك ويژگي هائي به چشم مي‎خورد كه از نظر تنوع حيرت آور است .

مهمترين ، بهترين و زيباترين كاروانسرا هاي ايران درگروه كاروانسراهاي حياط دار مركزي ايران قرار مي گيرند.

اين گروه از كارونسرا ها از نظر معماري به انواع ذيل تقسيم بندي مي شوند:

1-كاروانسراهاي مدور

تعداد كمي از كاروانسراهاي ايران با نقشه مدور بنياد گرديده است . اين نوع كاروانسراها بسيار جالب توجه و از نظر معماري حائز اهميت فراوان است گرچه در حال حاضر فقط دو نمونه از آن شناخته شده ولي همين دو نمونه نشان دهنده سليقه – ذوق ، ابتكار و بالاخره هنر نمائي فوق العاده معماران آن است.

نمونه هاي ياد شده يكي رباط زين الدين در جاده يزد – كرمان و ديگري كاروانسراي زيده بين كاشان و نطنز است : تاريخ هر دو بنا به زمان صفويه مربوط مي شود .

2-كاروانسراهاي چند ضلعي حياط دار

اين گروه از كاروانسراها بشكل چند ضلعي (اغلب 8 ضلعي ) ومانند كاروانسراهاي مدور بسيار زيبا بنا شده اند و زمان ساخت آنها دوره اي است كه در معماري كاروانسراها پيشرفت قابل ملاحظه اي بوجود آمده است . از نظر تعداد كاروانسراهاي چند ضلعي نيز همانند كاروانسراهاي مدور اندك و فقط نمونه هاي كمي از آنها در سراسر ايران باقيمانده است .

زيباترين نمونه كاروانسراهاي اين گروه سه كاروانسراي آبادخان خوره –چهار آباد و ده بيد بين جاده اصفهان و شيراز است كه به فرم 8 ضلعي در دوره صفوي ساخته شده نشان دهنده شيوه معماري اصفهاني است .

بعلت شباهت فوق العاده كاروانسراهاي ياد شده ميتوان گفت كه معمار هر سه بنا شخص واحدي مي باشد ،به احتمال زياد ايجاد اين نوع كاروانسرا ها بيشتر جنبه نظامي و دفاعي داشته تا مذهبي و اقتصادي ، به اين دليل كه دفاع از يك بناي 8 ضلعي يا چند ضلعي بمراتب آسانتر از يك بناي مربع يا مستطيل شكل مي باشد .

كاروانسرا هاي چند ضلعي از داخل و خارج قرنيه ولي كاروانسراهاي مدور از خارج دايره اي شكل ولي در داخل چند ضلعي است .

3-كاروانسراي دو ايواني

همانند مدارس و مساجد و ساير بناهاي مذهبي ايران تعدادي از كاروانسراهاي ايران شكل دو ايواني به فرم مربع يا مستطيل ساخته شده اند. عموما ايوانهاي اين كاروانسراها يكي در مدخل ورودي ديگر رو بروي آن قرار دارد . از نمونه هاي باقيمانده از اين كاروانسراها مي توان از كاروانسراي چاه خوشاب و كاروانسراي دو كوهك نام برد .

4-كاروانسرها با تالار ستوندار

تعدادي از كاروانسراهاي ايران با تالار ستوندار بنا گرديده اند و از تالارها عموما بعنوان اصطبل استفاده شده است . نمونه اين نوع كاروانسراها عبارت است از كاروانسراهاي عسگرآباد بين جاده تهران – قم و كاروانسراي خاتون آباد در 25 كيلومتري تهران در جاده گرمسار .

5-كاروانسراهاي چهار ايواني

احداث بناي چهار ايواني با حياط باز مركزي سابقه طولاني در معماري ايران داشته و نمونه اين نقشه را مي توان در كاخ اشكاني آشور ملاحظه كرد. در ادوار اسلامي از پلان 4 ايواني براي بنياد بناهاي مذهبي و غير مذهبي مانند مدارس –مقابر – مساجد و كاروانسراها استفاده گرديد و تقريبا اين پلان نقشه ثابتي براي احداث اينگونه بناها شد . بخصوص از دوره سلجوقي به بعد كاروانسراهاي زيادي با پلان 4 ايواني احداث گرديد كه آثار آن در تمامي ايران پراكنده است .

گرچه گروه كاروانسراهاي 4 ايواني كه به شكل مربع يا مستطيل بنا گرديده از نظر پلان با هم شباهت دارند . ولي در جزئيات مانند شكل داخل و خارج ، دروازه ورودي ، بر جهاوترتيت قرار گرفتن اصطبل ها هر يك داراي ويژگي هائي متفاوت هستند.

6-كاروانسراها با پلان متفرقه

اين گروه ، كاروانسراهائي هستند كه نقشه و معماري آن با آنچه كه در گروههاي 1-5 اجمالا بررسي شد شباهتي ندارند . دلايل مختلف چون ، سليقه ذوق معمار ، نفوذ معماري خارجي ، شرائط وموقعيت جغرافيائي ، در احداث اينگوانه كاروانسراها نقش داشته است .

همانطور كه گفته شد تنوع در معماري كاروانسراهاي ايران اعجاز انگيز و بي‎سابقه بوده و نمي توان در اين مختصر از تمامي ويژگي هاي آن بحث كرد . و نيز خصوصيات گوناگوني در بسياري از كاروانسراها بچشم مي خورد كه در خور بررسي و تحقيق جامع است. براي مثال مي توان از كاروانسراهاي درون شهري يا كاروانسراهائي كه داراي دو در ورودي هستند و يا كاروانسراي حاشيه كوير و همچنين توقفگاه هاي بين راه كه هر يك از شيوه معماري خاصي برخوردار هستند نامبرد .

مثلا در مسير جاده ها تعداد زيادي توقفگاه وجود دارد كه براي توقف مسافرين ساخته شده است .توقفگاه هاي مزبور داراي عملكرد هاي مختلفي هستند كه براي نمونه مي توان پاسگاه هاي حفاظت راه ها محل توقف مامورين پست . چاپارها ، پناهگاه مسافرين به هنگام بلاياي طبيعي مانند سيل، بهمن ، برف، كولاك شديد و طوفان را ذكر كرد .

بسياري از اين توقف گاهها حتي ظرفيت پذيرش يك كاروان كوچك را هم ندارند و فقط براي بيتوته يكي دو مسافر يا اتراق چند ساعته يك گروه بسيار معدود مي توانند قابل استفاده باشند.

معماري اينگونه توقف گاهها يكسان نيست و بر حسب ضرورت و موردي كه پيش مي آيد به آن تغيير شكل داده مي شده است .

در نواحي كويري اينگونه توقفگاهها فقط شامل اصطبل براي حيوانات و آبشخوري براي آنها مي باشد و ظاهرا مسافرين در اين مناطق احتياج به سر پناه نداشته اند .

براي مثال مي توان از توقفگاه كوچكي بين نائين و انارك نام برد.
منابع:دکتروحیدقبادیان.بررس ی اقلیم ابنیه سنتی ایران.انتشارات وچاپ دانشگاه تهران.

maxer · Apr 14, 2007

انواع کاروانسراها

انواع کاروانسراها

انواع کاروانسرا معماری اسلامی

کاروانسرای قصر بهرام در پارک ملی کویر

ساده تر از همه چنین می توان گفت که کاروانسرا ساختمانی است که کاروان را در خود جای می دهد و بزرگ ترین نوع ساختمانهای اسلامی است. پلان آن معمولا مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولا ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است. یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته است. بر روی سکوی برآمده ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، طاقگان هایی واقع شده اند که نمای داخلی را مفصل بندی کرده اند. در پشت آنها حجره های کوچکی برای منزل دادن مسافران تعبیه شده است. در کاروانسرا های دو طبقه، از حجره های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می شد.
با این حال، تمامی این نوع ساختمان ها و عملکرد ها، کاروانسرا نامیده نمی شوند. تا به امروز، بسیاری از آنها به عنوان رباط تشریح شده اند. این لغت از ریشه عربی ربط است که یکی از معانی آن افسار کردن اسب است. البته تصور توقفگاه کوتاهی که در وجود این لغت نهفته است، دلیل مناسبی برای انتخاب این نام به نظر می رسد، اما رباط معنی تخصصی تری را در بر دارد. این واژه در اواخر قرن چهارم ه.ق بیانگر نوعی دژگونه است که به عنوان مبنایی برای تداوم جهاد، مورد استفاده قرار می گرفت. بیشتر نمونه های سالم مانده از این نوع ساختمان در مغرب یافت می شوند، مانند موناسیر، سوسه، طافرطست و طیط.
دلاوران دین در چنین ساختمانی، برای اقامت کوتاه مدت بر ضد کافران گرد می آمدند. رباط ها در سراسر جهان اسلام ساخته می شدند. با توسعه مرزهای اسلام و برقراری آرامش نسبی، فعالیت دلاوران دین(غازیان) کاهش یافت. اما ساختمانهایی که مورد استفاده آنها بود، باقی ماند. احتمالا تبدیل رباط برای استفاده در زمان صلح، مستلزم کار زیادی نبوده است. بنا بر این زیاد تعجب آور نیست که این واژه نیز بر کاروانسرا دلالت داشته باشد.
واژه دیگری که به چنین بنا هایی اشاره دارد، «خان» است که در مناطق ترک زبان به آن «هان» می گویند. معنای اصلی این واژه، هم در عربی و هم در فارسی، خانه است. بنا بر این، ویژگی های ریشه این واژه را می توان دست کم در تعدادی از ساختمان های اولیه ای جستجو کرد که به خانه ای برای رفع نیاز مسافران شباهت داشتند.

در زیر به اختصار تفاوتهای چنین بنا هایی عنوان می شود:

ساباط

این واژه که به بسیاری از زبان ها راه یافته، در فارسی کهن ریشه دارد. جزء اول آن، سا به معنای آسایش و جزء دومش پسوند بات نمودار ساختمان و بنا و عمارت است که در انتهای واژه های دیگری نظیر رباط، کاربات و خرابات آمده است. روی هم رفته، این واژه به جای آسایشگاه و استراحتگاه امروز به کار می رفته است.
ساباط به کلیه بنا هایی که به منظور آسودن به پا می شده، چه در شهر و چه در بیرون از آن اطلاق می شده، در شهرستانهای جنوبی ایران هنوز هم این واژه در جای درست خود به کار می رود. این بنا ها عمدتا به چند تختگاه، یک آب انبار و گاهی یک یا دو اتاق کوچک که تنها می توان به منظور رفع خستگی و اندکی آسودن مورد استفاده قرار داد. ساباط دارای سه تا هفت دهانه سرپوشیده است که دو سوی آن، تختگاه های کوچکی به اندازه یک تخت یا نیمکت قرار دارد و اغلب دهانه میانی آن، درگاه آب انبار است.
رباط

این واژه به ساختمان های کنار راه و به ویژه بیرون از شهر و آبادی اطلاق می شود و از روزگاری بسیار کهن به زبان تازی راه یافته است. رباط علاوه بر حوض و آب انبار، دارای اتاق های متعددی است که گرداگرد حیاطی را فرا گرفته و مسافران می توانند یک یا چند شب در آن بیاسایند.
کاروانسرا

به رباط های بزرگ و جامع کاروانسرا می گویند چه در شهر و چه بیرون از آن واقع شده باشد. کاروانسرا علاوه بر اتاق و ایوان، دارای باره بند، طویله و انبار است و اغلب ورودی آن را بازار کوچکی به نام غلافخانه تشکیل می دهد و بر روی سردر آن چند اتاق پاکیزه قرار گرفته که به کاروانسالار اختصاص دارد. گاهی در دو سوی کاروانسرا، برجهایی قرار می گرفته که در مواقع نا امنی، مورد استفاده مدافعان و راهداران قرار می گرفته است. در زبان عربی واژه خان به جای کاروانسرا مورد استفاده قرار می گیرد.

makan_k · Nov 2, 2007

بررسي اقليمي ، معماري و كاربرد كاروانسراها

بررسي اقليمي ، معماري و كاربرد كاروانسراها

كاروانسرا

خلاصه: بررسي اقليمي، معماري و كاربرد كاروانسرا ها . توضيح انواع آن ها و پراكنش جغرافيايي آن ها، نحوه كار كرد و كاربرد و نحوه اجرا و مصالح آن ها.

فهرست:
1-مقدمه
2-شكل كاروانسرا در اقليم هاي مختلف ايران
كاروانسرا در سواحل جنوبي درياي خزر
كاروانسرا ها در كرانه شمالي خليج فارس و درياي عمان
كاروانسرا در نواحي كوهستاني و مرتفع
كاروانسرا در دشت هاي فلات

1- مقدمه
كاروانسرا ها، مهمان خانه هاي بين راهي كشور ايران در طي قرون متمادي گذشته بوده و سابقه آن به دوره هخامنشي يعني بيش از دو هزار و پانصد سال قبل مي رسد. در مسير راه هاي مهم بين شهري، كاروانسرا ها به فاصله مسافتي كه كاروان در يك روز مي توانسته طي كند، ساخته مي شده است.
به دليل خشكي نسبي آب و هوا در بخش عمده اي از كشور ايران و دور بودن شهر ها و آبادي ها از يكديگر، وجود نقاطي جهت استراحت و تهيه آذوقه در بين راه، امري حياتي و ضروري بوده و بدون وجود اين ايستگاه ها، طي طريق و ارتباط بين مناطق مختلف كشور غير ممكن بوده است.
از آنجايي كه در دوره پيش از اسلام، خصوصاً در زمان پادشاهي هخامنشي، وسعت مملكت ايران بسيار زياد بوده و كنترل اين امپراطوري وسيع احتياج به خطوط ارتباطي منظم و مطمين داشته، مورخين يونان باستان مانند هرودت و گزنفون از وجود راه هاي امن و كاروانسرا هاي خوب در ايران خبر مي دهند. هرودت در مورد راه هاي امپراطوري هخامنشي مي نويسد: «واحد مقياس راه ها پرسنگ است و به مسافت هر چهار پرسنگ منزلي تهيه شده موسوم به ايستگاه؛ در اين منازل مهمان خانه هاي خوب بر پا گرديده.»
در دوره حكومت اشكاني و ساساني نيز وجود راه هاي امن و كاروانسرا هاي مناسب امري ضروري براي اداره كشور پهناور ايران در اين دوره تاريخي بوده است. خصوصاً از آنجايي كه ايران در مسير تجارت بين المللي بين خاور دور از يك سو و سواحل مديترانه و اروپا از طرف ديگر قرار داشته و بخش عمده اي از مسير تجاري جاده ابريشم از سرحدات شمالي ايران مي گذشته، تامين امنيت و رفاه بازرگانان در اين مسير طولاني كه منبع درآمد مهمي براي دولت بوده، امري لازم و ضروري بوده است.
از دوره پادشاهي هخامنشي و اشكاني كاروانسراي شناخته شده اي در ايران باقي نمانده است، ولي از زمان ساسانيان تعداد معدودي كاروانسرا باقي مانده كه الگوي كاروانسرا هاي بعدي در دوره اسلامي قرار گرفته است. از قديمي ترين كاروانسرا هاي ايران مي توان از كاروانسراي دروازه گچ نام برد. پايه ها و بخشي از ديوار هاي اين كاروانسرا كه با سنگ و آهك ساخته شده هنوز باقي است. اين بنا داراي يك حياط مركزي و تعدادي دالان در اطراف حياط است.
ماكسيم سيرو در كتاب خود به نام «كاروانسرا هاي ايران و ساختمان هاي كوچك ميان راه» مي نويسد: «در اواخر دوران ساساني دو نوع كاروانسرا در سرزمين ايران شناخته مي شد. يكي از آنها شامل حياطي بوده كه در اطرافش يك نوع دالان عريضي براي چهارپايان ساخته بودند مانند كاروانسراي دروازه گچ .... نوع دوم شامل تالار هاي مستطيلي است كه در اطراف حيات مركزي قرار گرفته اند و اين از خصوصات كاروانسرا هاي ايراني است .... در آن كاروانسرا هاي نوع اول مسيله اقامت مسافران تقريباً ناديده گرفته شده است» .در دوره اسلامي پلان اين دو نوع كاروانسرا به نحو بسيار منطقي اي تلفيق مي شود به صورتي كه در اطراف حياط مركزي، اطاق هاي كاروانيان و در پشت آنها دالان هاي عريضي براي نگهداري چهارپايان احداث مي گردد و مانند بناي كاخ هاي اشكاني و ساساني، در اغلب كاروانسرا ها در اطراف حيات مركزي دو و يا چهار ايوان مي سازند. اين سبك كاروانسرا هاي ايراني مورد تقليد بسياري از كشور ها مانند پاكستان، افقانستان، هند و نواحي آسياي ميانه قرار گرفته است.

2- شكل كاروانسرا در اقليم هاي مختلف ايران
گرچه حياط مركزي شكل غالب كاروانسرا هاي ايران است، ولي در مورد اين نوع ابنيه نيز مانند ساختمان مساجد و مدارس، با توجه به اقليم هر منطقه از ايران، گوناگوني هاي مختلف جهت تطبيق با شرايط اقليمي از لحاظ فرم و نوع مصالح ديده مي شود.

2-1- كاروانسرا در سواحل جنوبي درياي خزر
تعداد كاروانسرا ها در سواحل جنوبي درياي خزر در مقايسه با ساير مناطق اقليمي ايران نسبتاً كمتر است. در اين سواحل بارندگي زياد، شرايط آب و هوايي معتدل، آباد بودن كل منطقه، جمعيت نسبتاً زياد و بر خلاف ساير مناطق اقليمي ايران، نزديك بودن مراكز جمعيت، جملگي باعث شده تا نيازي به كاروانسرا هاي بين راهي به تعداد بسيار نباشد. با توجه به كاروانسرا هاي باقي مانده مشاهده مي شود كه اغلب كاروانسرا ها در اين منطقه در مسير ارتباطي بين فلات مركزي ايران و شهر هاي اين سواحل بوده است.
همچنين مشاهده مي شود كه كاروانسرا ها در اين سواحل به تبعيت از فرم كلي كاروانسرا ها در مناطق گرم و خشك ايران، به صورت بنايي با حياط مركزي ساخته شده است. در اينجا بايد گفت كه اگرچه فرم حياط مركزي با فضاي محصور داخل حياط كه امكان كوران هوا در داخل اطاق ها و اصطبل ها را كاهش مي دهد، از لحاظ اقليمي براي اين منطقه چندان مناسب نيست؛ ولي از جهت ايمني و حفاظت از بنا در مقابل راهزنان و مهاجمان، فرم بسته و كاملاً محصور كاروانسرا منطقي و صحيح مي باشد.
با وجودي كه فرم كلي بنا كاملاً محصور مي باشد، ولي محل استقرار مسافران به صورت ايوان است و به اين ترتيب كوران هوا كه امري ضروري جهت تامين آسايش انسان در اين اقليم است، تا حدي براي مسافران فراهم بوده است.
در اين منطقه نوسان درجه حرارت در طي شبانه روز و همچنين در طي سال نسبت به مناطق مركزي ايران بسيار كمتر است؛ و لذا اين ايوان ها مي توانسته در اغلب مواقع سال مورد استفاده مسافران قرار گيرد. البته تعدادي اطاق نيز براي مواقعي كه هوا سرد بوده و يا براي استفاده افراد متشخص ساخته شده است. سكو هاي داخل اصطبل ها نيز در مواقع سرد سال مي توانسته جهت استراحت مورد استفاده افراد عادي قرار گيرد .

از لحاظ فرم قوس ها و طاق ها نيز همانند كاروانسرا هاي مناطق مركزي ايران، از قوس هاي جناغي و طاق و تونيزه و طاق كلمبه براي احداث اين كاروانسرا ها استفاده مي شده و به احتمال بسيار زياد، اين كاروانسرا ها توسط معماران و بنايان شهر هاي فلات مركزي ايران ساخته شده است. نوع مصالح مورد استفاده نيز بر خلاف مصالح بومي كه عمدتاً چوبي و الياف گياهي بوده، از مصالح پايدار مانند آجر و سنگ و ملات هايي از نوع آبي مانند آهك و ساروج كه در مقابل رطوبت و بارندگي مقاوم مي باشند، بوده است.

2-2- كاروانسرا ها در كرانه شمالي خليج فارس و درياي عمان
اگرچه در اين سواحل اكثر امور تجاري از طريق راه هاي آبي بوده، ولي انتقال كالا از بنادر به داخل كشور نياز به جاده و بالطبع كاروانسرا داشته و كاروانسرا هاي نسبتاً زيادي بين بنادر خليج فارس و درياي عمان و شهر هاي مركزي ايران وجود داشته است. اين مطلب تا به امروز عينيت دارد و ملاحظه مي شود كه در حال حاضر نيز جاده هاي ارتباطي از بنادر جنوبي كشور به شهر هاي مركزي ايران بسيار بهتر و مجهزتر از جاده هاي موجود بين بنادر اين كرانه مي باشد.
جهت فراهم نمودن شرايط آسايش در اين منطقه، احتياج به كوران هوا و سايه مي باشد. لذا در رابطه با فرم كالبدي كاروانسرا هاي اين سواحل مشاهده مي شود كه «اين كاروانسرا ها عموماً فاقد حياط مركزي بوده و شامل بنايي چهارگوش است با اطاق مركزي صليبي شكل و اطاق هاي جانبي. يك سكوي سنگي دورادور ساختمان ساخته شده و همه اطاق ها به خارج بنا راه دارند.» به اين طريق كوران دو طرفه هوا در فضاي داخل كاروانسراميسر مي گرديده است.
البته اين نوع كاروانسرا ها در عهد صفويه ساخته شده اند و آقايان «يوسف كياني» و «ولفرام كلايس» كه دو جلد كتاب بسيار ارزنده در مورد كاروانسرا هاي ايران به رشته تحرير درآورده اند اظهار مي كنند كه پس از دوره صفويه كه آرامش نسبي سياسي ايران از بين رفت و ناامني بر بخش هاي زيادي از كشور حكم فرما شد «تغييراتي در اين نوع كاروانسرا ها به وجود آمد، مثلاً در چهار گوشه بنا برج هاي دفاعي ساخته شد و يا راه دالان ها به خارج مسدود گشته است.» و لذا در مواقع ناامني، حفاظت از جان و مال مسافران مهمتر از تامين شرايط آسايش فيزيكي آنها بوده است.
در اين كاروانسرا ها آب انبار در خارج از كاروانسرا و آب مورد نياز آن مانند ساير آب انبار هاي اين سواحل، از طريق جمع آوري آب باران تامين مي شده است.

2-3- كاروانسرا در نواحي كوهستاني و مرتفع
كاروانسرا ها در نواحي سرد كوهستاني جهت مقابله با سرماي شديد زمستان، غالباً فاقد حياط مركزي بوده اند و به جاي حياط مركزي، داراي يك تالار وسيع جهت اسكان مسافران و در اطراف آن دالان هاي سرتاسري به منظور نگهداري چهارپايان بوده اند .
خصوصيات كالبدي اين گونه كاروانسرا ها كه بر اثر شرايط اقليمي و به منظور حفظ حرارت در داخل ساختمان شكل گرفته، به طور كلي بدين قرار است:
1- نسبت ارتفاع به طول و عرض اطاق ها كم مي باشد، مخصوصاً ارتفاع اصطبل در اكثر موارد بسيار كوتاه است تا احتياج به سوخت كمتري جهت تامين حرارت باشد.
2- با قرار دادن تالار مركزي و يا اطاق هاي مسافران در وسط ساختمان و اصطبل ها در اطراف آن، فضاي اصطبل به عنوان فضاي حايل بين محيط گرم داخل كه بايد در حد آسايش انسان باشد و محيط سرد خارج عمل مي كند.
3- فضاي بخاري و آتشدان در اين كاروانسرا ها نسبت به ساير كاروانسرا ها بسيار بزرگتر بوده و اهميت بيشتري دارد. معمولاً در فضاي مركزي بنا يك يا چند آتشدان بزرگ جهت تامين حرارت مورد نياز مسافران قرار داشته و در قسمت اصطبل نيز براي چهارپايان بخاري هاي ديواري به مقياس كوچكتر وجود داشته است. البته جثه نسبتاً بزرگ چهارپايان و تعداد زياد آنها باعث گرم شدن هواي اصطبل مي گرديده و بخاري هاي اصطبل فقط در مواقعي كه سرماي خارج زياد بوده روشن مي شده است.
4- پايه ها و ديوار هاي اين كاروانسرا ها اكثراً سنگي است كه از محيط اطراف كاروانسرا تهيه مي شده و مصالح مورد استفاده در طاق هاي قوسي بعضي از كاروانسرا ها مانند كاروانسراي شبلي، آجري ، و بعضي ديگر مانند كاروانسراي امامزاده هاشم و كاروانسراي گامبوش، سنگي مي باشد . لذا از آنجايي كه طاق ها با مصالح بنايي ساخته مي شده، احتياج به پايه ها و ديوار هاي قطور جهت تحمل بار طاق ها بوده و در نتيجه جرم حرارتي كالبد اين كاروانسرا زياد مي باشد كه خود در جهت تعديل دماي داخل ساختمان در طي شبانه روز و همچنين كاهش تبادل هدايتي حرارت بين داخل و خارج ساختمان بسيار موثر است.
5- از جهت رعايت ايمني در مقابل مهاجمان و دزدان قلعه، اين كاروانسرا ها كاملاً محصور و به شكل مكعب مستطيل نزديك بوده اند و در نتيجه سطح تماس پوسته خارجي ساختمان با فضاي خارج كاهش يافته و تبادل حرارتي كمتري بين داخل و خارج بنا صورت مي گيرد.
6- بعضي از كاروانسرا ها مانند كاروانسراي گامبوش ، تا نيمه در داخل زمين قرار گرفته اند كه اين نيز در جهت كاهش سطح تماس فضاي گرم داخل و محيط سرد خارج تاثير بسزايي دارد.
7- بازشو هاي اين ساختمان ها بسيار اندك و كوچك مي باشند و در ورودي بنا غالباً از طريق يك هشتي در مقابل سرماي خارج محافظت مي شود. بدين ترتيب هواي كمتري از داخل به خارج ساختمان و بالعكس جابجا مي گردد. لازم به ذكر است كه هميشه سعي بر اين بوده كه در ورودي كاروانسرا در مقابل باد هاي سرد زمستاني قرار نداشته باشد.
8- در اكثر اين كاروانسرا ها چند دريچه در بالاي طاق ها قرار داشته و نور و تهويه مورد نياز ساختمان از اين طريق تامين مي شده است. البته در شب ها و در مواقع طوفاني اين دريچه ها بسته مي شده است.

2-4- كاروانسرا در دشت هاي فلات
زيباترين، مجلل ترين، وسيع ترين و بيشترين تعداد كاروانسرا ها در دشت هاي فلات ساخته شده و اكثر قريب به اتفاق آن ها داراي يك حياط مركزي و دو و يا چهار ايوان بزرگ در جوانب حياط مي باشند. در اين كاروانسرا ها اطاق مسافران در اطراف حياط مركزي و اصطبل ها در پشت اطاق مسافران احداث شده است.
اطاق مسافرين معمولاً چند پله بالاتر از حياط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اطاق ها جلوگيري شود و هم از گرد و خاك كف حياط قدري دورتر باشند. در اطاق ها و حياط، ايواني به عرض حدوداً دو متر قرار داشته. مساحت اطاق ها غالباً از ده الي دوازده متر مربع تجاوز نمي كرده است. نور و تهويه اطاق ها از طريق بازشوي در ورودي و بعضاً پنجره آن تامين مي شده است.
استاد محمد كريم پيرنيا نقل كرده اند كه اين اطاق ها در نداشته اند و در تابستان بازشوي آن توسط پارچه و در زمستان توسط زيلو پوشيده مي شده است. در اكثر اطاق ها، خصوصاً در كاروانسرا هاي مناطق شمالي، بخاري ديواري براي گرم كردن فضاي اطاق و پخت و پز وجود داشته است.
بهترين و بزرگترين اطاق ها يا در پشت ايوان اصلي و يا در چهار زاويه كاروانسرا احداث مي شده است. ايوان رويروي در ورودي با اطاق مجلل پشت آن غالباً شاه نشين و بهترين اطاق كاروانسرا بوده است. بعضي از كاروانسرا ها مانند كاروانسراي شرف در جاده سرخس - مشهد از دوره سلجوقي داراي دو حياط بوده كه يكي مختص عامه مردم و ديگري جهت اشخاص معتبر بوده است .
در بيابان از بابت اجاره هجرات كاروانسرا ها چيزي از مسافر نمي گيرند و در شهر ها وجه دريافت مي دارند كه خيلي مختصر است.
معمولاً كاروان داخل كاروانسرا نمي شود، به جهت اينكه گنجايش اين همه جمعيت را ندارد و از حيوان و آدم در هر كاروانسرا بيش از يكصد سوار، نمي تواند منزل نمايد. همين كه وارد مي شوند هر كس حق دارد براي خود يك حجره انتخاب نمايد. غني و فقير يكسان هستند و تفاوت درجه و مرتبه در اين مكان ها منظور نمي شود."
در بعضي از كاروانسرا ها خدمات جنبي نيز ارايه مي شده است؛ مانند كاروانسراي مهيار كه داراي آسياب، نمازخانه، نانوايي، چايخانه و يك بازارچه بوده ؛ و يا كاروانسراي ميبد كه داراي بازارچه، آب انبار، يخچال و يك چاپارخانه در مجاور آن بوده. بعضي از كاروانسرا ها مانند كاروانسراي علي آباد علاوه بر تاسيسات فوق داراي حمام نيز بوده است.
كاروانسرا هاي واقع در دشت هاي فلات نيز مانند ساير كاروانسرا ها جهت ايمني همانند يك قلعه ساخته مي شدند و غالباً داراي ديوار هاي بلند و چهار برج در چهار گوشه بنا و يك دروازه حفاظت شده در قسمت ورودي بوده اند. شب ها در كاروانسرا بسته مي شده است.

اين شكل درون گرا و كاملاً محصور كاروانسرا در اقليم گرم و خشك ايران يك مزيت اقليمي است و پوسته خارجي بنا كه به جز بازشو ورودي، كاملاً بسته مي باشد، فضا هاي داخل ساختمان را در مقابل باد هاي كويري و شرايط نامساعد اقليمي محافظت مي كند. در داخل حياط اين كاروانسرا ها كه با مصالح بنايي مانند خشت، آجر و سنگ ساخته مي شده، مانند يك خازن حرارتي در تعديل دماي ساختمان در طي شبانه روز بسار موثر بوده است.

در بعضي از كاروانسرا ها واقع در حاشيه كوير مانند كاروانسراي اردكان، كاروانسراي زين الدين و كاروانسراي جوكار بادگير هايي براي تهويه هوا و خنك نمودن فضاي داخل ساختمان در ماه هاي گرم ساخته شده است.
احداث كاروانسرا فقط مختص به خارج از شهر نبوده، بلكه در داخل شهر نيز براي اقامت مسافران و تجار كاروانسرا هايي احداث مي گرديده. البته اكثر كاروانسرا هاي مجاور بازار جنبه كاملاً تجاري پيدا مي كرده و تجار عمده هر صنفي در يكي از كاروانسرا هاي مجاور يا داخل بازار فعاليت مي كردند.

كاروانسرا هايي كه جنبه اقامتي - تجاري داشته اند مانند كاروانسراي مادرشاه در اصفهان و يا مهمان خانه بزرگ شاه عباسي در كاشان، تفاوت هايي با كاروانسرا هاي خارج شهر داشته اند.

mehdiezz · Sep 21, 2008

کاروانسراها

کاروانسراها

کاروانسراها: در کنار راسته بازارها، بخش جالب توجه دیگر بازار بزرگ بروجرد، کاروانسراهای متعدد است که در گویش محلی کارم سرا (با کسره ر و نیز س ) خوانده می شوند. کاروانسراها چنانچه از نامشان بر می آید مراکزی بوده اند که نیمه تجاری و نیمه اقامتی بوده اند. به این ترتیب که کاروان های تجاری با ورود به شهرها، بر اساس توافقی که با صاحبان کاروانسراها داشته اند در آنها اقامت می کرده اند و به این ترتیب هم بازاری موقت برای فروش کالاهای خود داشته اند، هم خوابگاه و استراحتگاهی برای خود و همراهان. علاوه بر این، حیوانات و اموال آنها نیز از خطر دزدان در امان می مانده است. ساخت و نگه داری کاروانسراها هزینه بر بوده است و معمولا صاحبان آن از ثروتمندان و نامداران شهر بوده اند. کاروانسراهای موجود بازار بروجرد که تعدادشان دست کم به ده سرا می رسد همگی در دوره قاجار ساخته شده اند که تعدادی از آنها هنوز بافت قدیمی خود را حفظ کرده اند و به جاست در ردیف آثار ثبت ملی قرار گیرند. کاروانسراهای بروجرد در حال حاضر بیشتر به مرکز خرید و فروش فرش در سطح محلی، کشوری و بین المللی تبدیل شده اند. تامین کالاهای عمده مغازه های شهر مانند برنج، چای، پارچه، کفش و ... هنوز هم توسط بازرگانان کارکشته این سراها انجام می گیرد. دلال خانه نیز به احتمال از کاروانسراهای قدیمی بوده که کم کم به شکل میدان کوچکی در دل بازار درآمده است.
مراکز جانبی: با توجه به محوریت بازار در بافت قدیمی شهرهای ایران، طبیعی است که خدمات جنبی فراوانی در بازار و اطراف آن قابل مشاهده است. مسجدها رابطه تنگاتنگی با بازار داشته اند و دو مسجد بزرگ و تاریخی بروجرد یعنی مسجد جمعه (جامع) و مسجد شاه ( سلطانی یا امام خمینی) نیز که از منحصر بفرد ترین مساجد غرب ایران به حساب می آیند با فاصله ای حدود یک کیلومتر در دو سوی شرق و غرب بازار بروجرد قرار گرفته اند. مسجدهای کوچکتری نیز در اطراف بازار بروجرد وجود دارد که مهمترین آنها مسجد ناسکدین است. از دیگر مراکز موجود در بازار می توان به حمام ها اشاره کرد که امروزه بیشترشان تخریب و تبدیل به پاساژ شده اند. همچنین چایخانه ها، سفره خانه ها و کبابی های سنتی و نیز زورخانه از دیگر بخش های جنبی و خدماتی بازار بروجرد بوده اند که زورخانه مذکور نیز تخریب و تبدیل به پاساژ شده است.
بازار بروجرد در دل بخش قدیمی شهر بروجرد قرار دارد و با توجه به حدود قلعه شهر می توان گفت که این بازار به تنهایی حدود یک چهارم مساحت شهر را شامل می شده است. بزرگی بازار بروجرد به دلیل محوریت یافتن شهر بروجرد در دوران قاجار و امنیت آن بوده است به گونه ای که هنوز هم این بازار نقش عمده ای در تامین مایحتاج ایلات کوچرو لر و بختیاری دارد هرچند سکونتگاههای ییلاقی آنها معمولا با بروجرد فاصله دارد. علاوه بر آن به دلیل قرارگیری بروجرد بین استانهای لرستان، همدان و مرکزی و نیز نوعی نزدیکی تجاری با خوزستان، اصفهان و کرمانشاه، نقش بازار بروجرد به عنوان یک مرکز تجاری منطقه ای پر رنگتر شده است.
بی شک بازار بروجرد یکی از نفیس ترین مجموعه های مردمشناسی به جای مانده در ایران است که علاوه بر ارزش تحقیقاتی، می تواند جاذبه بزرگی برای گردشگران باشد. علیرغم تغییرات بسیار زیاد در دهه های اخیر، هنوز هم بسیاری از حرفه های قدیمی بصورت سنتی کار خود را در بازار بروجرد ادامه می دهند که نحوه کار و محصولات آنها برای گردشگران داخلی و خارجی می تواند تماشایی باشد. بجاست میراث فرهنگی و دیگر مسئولان شهر بروجرد تلاشی همه جانبه برای حفظ و احیای این اثر بزرگ تاریخی، تجاری و فرهنگی شهر بروجرد داشته باشند

*ملینا* · Jun 30, 2009

کاروانسرای رباط شرف

کاروانسرای رباط شرف

کاروانسرای رباط شرف

رباط شرف، كاروانسرای در ۴۵ كيلومتری شهرسرخس است كه در کهن ترین ترين متون جغرافيای اسلامی از رباط به عنوان آبگينه يادكرده اند. طبق مدارك ومتون تاريخی بانی بنای فعلی «شرف الدين ابوطاهربن سعدالدين عل القمی » است كه مدتی حكومت مرو را و سرانجام صدرات سلطان سنجررابرعهده داشت. باتوجه به كتيبه موجود بنای رباط به سال ۵۴۹هجری قمری در زمان سلطان سنجرسلجوقی با مصالح آجر وگچ ساخته شده است و بی شك يكی از شاهكارهای هنر ايرانی به شمار می رود.

اين بنا در حاشيه جاده قديم نيشابور-سرخس (جاده ابریشم)و شش كيلومتری جاده سرخس -مشهد قرار دارد. بعد از تپه های كم ارتفاع روستای شورلق، اين بنای با وقار در ميان بيابان ساكت وآرام خودنمايی می كند.شكل اين رباط از دور به دژی بزرگ شبيه است از داخل به مانند یک کاخ جلوه می کند.

این بنا دو صحن دارد و هرصحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان می باشد و همچنین آجر چینی و کتیبه های آن جلوه خاصی دارد.

هجوم تاتار و بلاي تيمور و مصيبت ازبك و تكان زلزله و كوبندگي باد و باران در برّ بيابان باشد كه باشد كاروانسراي رباط شرف هنوز استوار است.

اين كاروانسرا يكي از بناهاي كليدي معماري اسلامي به شمار مي‌رود و در معماري ايران نيز جايگاه ويژه‌‌اي دارد. رعايت دقيق و همه جانبه تناسبات و اصول معماري ايراني در طراحي و ساخت و به كارگيري طرح‌هاي آجرچيني متنوع و بديع در نماي ايوان‌ها و طاق‌ها و طاقچه‌ها و گنبدها عناصري هستند كه اين كاروانسراي شاهي را شبيه به يك عمارت قصرگونه قلمداد مي‌كنند.

نقشه ساختماني رباط شرف با ديگر كاروانسراها تفاوت دارد. همچنين وجود كتيبه‌هاي گچي و طرح‌هاي آجرچيني در بقيه كاروانسراها مرسوم نبود.اما در كاروانسراي رباط شرف، تقريباً تمام آجرچيني‌‌هايي كه در نماي ديوارها، گنبدها و طاق‌هاي آن ايجاد شده طرح‌دار مي‌باشند.

از طرفي گچبري‌هاي رباط شرف از جالب‌ترين نمونه‌هاي اين هنر در سده ششم هجري است. تا جايي كه كتيبه‌هاي حاشيه محراب‌هاي دو نمازخانه كاروانسرا، با بهترين كتيبه‌هاي محراب‌هاي مساجد ايران، از لحاظ زيبايي و طرح برابري مي‌كنند.

در اوايل عصر اسلامي، پاسگاه‌هاي مستحكم مرزي به نام«رباط» ايجاد شده بود كه ساكنانش در صورت لزوم در برابر كافران به دفاع مي‌پرداختند. نفرات آنها معمولاً از افراد داوطلبي بودند كه دفاع از آنجا را فريضه‌اي ديني تلقي مي‌كردند و شك نيست كه در عين حال به محافظت از كاروان‌هايي مي‌پرداختند كه در حوزه استحفاظي آنان در رفت و آمد بودند.

بعداً رباط به استحكاماتي گفته شد كه وسعت كافي براي جادادن سكنه محلي را هم داشت.

نام ديگر اين كاروانسرا، ‌آبگينه يا رباط آبگينه بود كه در سال 508هـ.ق توسط شرف‌الدين ملقب به وجيه‌الملك، وزير سلطان سنجر سلجوقي بنا شد. اين كاروانسرا در مسير باستاني مرو- نيشابور، يكي از مسيرهاي اصلي جاده ابريشم قرار داشته و امروزه در مسير توس- سرخس قرار دارد.

منابع :
http://fa.wikipedia.org
www.hamshahrionline.ir
http://super-visor.blogfa.com/

Eshragh-Archi · Aug 9, 2009

كاروانسراها؛ كانون تبادل دانش و اطلاعات

كاروانسراها؛ كانون تبادل دانش و اطلاعات

كاروانسراها؛ كانون تبادل دانش و اطلاعات

جام جم آنلاين: مسجد جامع يزد بنايي قديمي و زيبا است با مناره هاي بلند، صحن وسيع، شبستان زمستاني که درخشندگي کاشي ها و زيبايي گنبد و گچ کاري هايش و نيز ايوان بزرگ، غرفه ها، تاقچه ها و رواق هايش، شکوه معماري ايراني و باريک بيني و ژرف نگري طراحان آن را به چشم و ذهن هر بيننده اي مي آورد.

روبروي مسجد، اين يادگار زيباي هزار ساله ي يزد، ميدان ساعت و در کنار آن خانقاه سيد رکن الدين و همچنين کتابخانه ي وزيري ساخته شده که گنجينه يي گرانبها از قرآن ها و کتاب هاي خطي است.

يزد از روزگاران قديم به ويژه در عصر زرين فرهنگ ايران از مراکز مهم تجارت ايران بوده و همواره گروهي از بازرگانان خارجي و نيز تاجران شهرهاي ديگر ايران در اين شهر زندگي و تجارت مي کردند.

"ويليام فرانکلين" بازرگان و سفرنامه نويس انگليسي در کتابش با عنوان "مشاهدات سفر از بنگال به ايران" آگاهي هاي مهمي در باره ي تجارت و مهارت هاي ايرانيان، صنايع دستي و نساجي و رونق اقتصادي شهرهاي مرکزي و جنوبي ميهنمان از جمله يزد و کرمان در قرن هاي گذشته ، ارايه داده است.

او در صفحه ي 45 اين کتاب در اشاره اي به برخي کالاها و فرآورده هاي شهرهاي ايران مي نويسد: " پارچه هاي پشمي و نخي را بيشتر از يزد و کرمان مي آورند. از ديگر فراورده هاي اين دو شهر، نمد و قالي است".

موقعيت تجاري يزد در گذشته، باعث شده که بازارچه هاي متعدد و کاروانسراهاي فعال، در يزد ساخته شود. کاروانسراها در شهرهاي ايران به ويژه يزد، افزون بر محل فرودآمدن بازرگانان، همچون کانون و مرکزي بوده است که اهل دانش، اطلاعات و کالاهاي فرهنگي خود را معرفي و پراکنده مي کردند.

همه ي خارجيان، تاجران و سفرنامه نويساني که در دوران گذشته به ايران سفر کرده اند، اين وجه از کاروانسراهاي ايران را برجسته کرده و بر اهميت فرهنگي - بازرگاني آن ها در ايجاد شکوفايي کشور تاکيد ورزيده اند. به باور آنان "اوج شکوفايي فرهنگ و تمدن ايران و سپس انحطاط آن، تابعي از آباداني و خرابي راه ها و کاروانسراهاي اين کشور بوده است".

براي نمونه "نيکلا د اورتا ربلو" از بازرگانان و کارگزاران پرتغالي در هند که از مناطق مرکزي و جنوبي ايران ديدن کرده، در گزارشي، آگاهي هاي گرانبهايي در باره ي شهرهاي اين منطقه، بخصوص وضع اقتصادي و تجاري و کاروانسراهاي آن به دست داده است . به نوشته ي او بازرگاناني که از کشورهاي شرق و غرب عالم مي آمدند مي توانستند در اين مکان ها اقامت و در عين حال در باره ي همه ي امور از جمله بازرگاني جهاني اطلاعاتي پيدا کنند.

"کاروانسرا به عنوان کانون مبادله ي کالا و ثروت و نظم و ترتيبي که بر آن حکومت مي کرد همچون دنياي کوچکي بود که نظم عمومي ايران و سامان نهادهاي آن را بازتاب مي داد. امنيت بيگانگان، راه ها و مبادله ي آزاد کالا نشانه ي شکوفايي اقتصادي اين کشور و رفاه ساکنان آن بود و در سايه ي همين شکوفايي و رفاه بود که ايران به يکي از کانون هاي مهم فرهنگ و تمدن جهاني تبديل شد".

با پايان يافتن عصر زرين فرهنگ ايران به دليل يورش ترکان غزنوي و سلجوقي و سپس مغولان و تاتارهاي تيموري در قرن هاي هفتم ، هشتم و نهم، به تدريج نظم و پيشرفت ايران از دست رفت ، آباداني و امنيت راه ها و آسايش کاروانسراها جاي خود را به خرابي ها داد، اقتدار حکومت مرکزي ناپديد گشت و نوعي "ملوک طوايف" و سيطره ي منافع خصوصي جانشين منافع ملي شد.

با گسترش نابساماني هاي سياسي، ضعف قدرت مرکزي و از ميان رفتن امنيت داخلي، بازرگاني و تجارت رکود پيدا کرد و کاروانسراها اعتبار خود را از دست دادند.

در استان يزد سه نوع کاروانسرا الف - کاروانسراهاي تاجرنشين مانند کاروانسراي علي آقاي شيرازي و کاروانسراي سادات ، ب - کاروانسراهاي درون شهري مانند کاروان سراي مشير و کاروانسراي اميرچخماق و ج - کاروانسراهاي بين شهري مانند کاروانسراي خرگوشي در جاده ي يزد - اصفهان، کاروانسراي خرانق در جاده ي يزد - خراسان، کاروانسراي دهشير در جاده ي يزد - شيراز و کاروانسراي زين الدين در جاده ي يزد - کرمان وجود داشته که هنوز بقاياي آن موجود و مورد بازديد ايرانگردان است.

به جز کاروانسرا، مکان هاي مهم و ديدني ديگر در يزد که به خاطر موقعيت طبيعي و کويري اين استان بوجود آمده، حمام ها، آب انبارها و بادگيرها است. آب انبارها شامل چهار قسمت اصلي يعني خزينه، گنبد ، پاشير و بادگير بوده است.

خزينه بخاطر تسلط آب قنات و پايين ماندن دماي آب، به شکل استوانه در دل زمين ايجاد شده است . گنبد به شکل نيمکره روي خزينه ساخته شده تا آب را از آلودگي هاي محيط اطراف حفظ کند و آن را خنک نگه دارد. پاشير راهرويي پله کاني و نقب مانند براي برداشتن آب از خزينه بوده و بادگير نيز وسيله يي براي هدايت جريان هوا به درون آب انبار و با هدف جلوگيري از فاسد شدن آب است.

http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100905690906

zanememar · Dec 23, 2009

كاروانسرای افضل شوشتر

كاروانسرای افضل شوشتر

این بنا در ضلع غربی خیابان طالقانی –كوچه سنگ فرش، واقع است. این كاروانسرا در دوره قاجاریه ساخته شده است. در گذشته مركز توزیع غله بوده است.
این كاروانسرا به سبك معماری سنتی بصورت دوره ساز بنا شده و شامل یك طبقه یا شبستان (زیر زمین) می‌باشد. مساحت كل بنا 1000 متر مربع و بخش آجری نوساز در ضلع جنوبی 350 متر است.
كاروانسرای افضل یكی از سالمترین كاروانسراهای شوشتر بوده و تا حد زیادی از دخل و تصرفات مصون مانده است. این بنا با شماره 7940 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و دارای مالكیت خصوصی است.

www.seemorgh.com/culture
منبع: ایسنا

Eshragh-Archi · Mar 7, 2010

کاروانسرای تاریخی ایوانکی

کاروانسرای تاریخی ایوانکی

کاروانسرای تاریخی ایوانکی+عکس

این کاروانسرا در شمال غربی شهر ایوانکی در حوالی گرمسار در استان سمنان قرار دارد و از بناهای دوره صفویه به شمار می رود. مصالح به کاررفته در ساختمان این بنا از سنگ و آجر و دارای تزیینات آجری است و به صورت چهار ایوانی است.

مسافران نوروزی به ویژه زائران بارگاه امام رضا(ع) در مسیر عبور از جاده های استان سمنان می توانند زمانی را برای بازدید از این آثار دیدنی اختصاص دهند.

reza902 · Mar 31, 2010

کاروانسراها و مجموعه های بین راهی

کاروانسراها و مجموعه های بین راهی

1- کاروانسراها
نیاز انسان به سرپناه و مامن، نه تنها در سراگاه، بلکه در سفرهایی که با هدف رفع نیازهای ارتباطی، اقتصادی و نظامی یا رشد و توسعه تجاری، فرهنگی و گردشگری و سیاحت انجام می شده است، از دوران باستان در کشورهای شرقی خصوصا ایران مورد توجه بوده است. آثار و مظاهری از این گونه بناها و استراحتگاه های بین راهی، تحت عناوین کاروانسرا، رباط، کاربات و ... با کاربری های متعدد را در گوشه و کنار ایران می توان دید که از جمله شاهکارهای معماری و هنری عصر خود و یا در زمان رونق جاده ابریشم به شمار می روند؛ و این در حالی است که در جوامع اروپایی و یا امریکایی با این رویداد به صورت ابتدایی برخورد شده و قرن های متمادی کاروانیان شب هنگام دایره وار دور هم جمع می شدند و جهت امنیت بیشتر از تهاجم ها، حصاری از دلیجان ها و سپس چهارپایان به دور خود می کشیدند.
اقامتگاه های بین راهی علاوه بر ارزش سکونتی و هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی و فرهنگی نیز حایز اهمیت می باشند. کاروانسراها در طول زمان و بر حسب نیازهای محیطی و ضرورت اجتماعی شان موقعیتی فراتر از یک توقفگاه یا منزلگاه یافته اند و به محلی برای تعامل و تعاطی اندیشه ها، تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف مبدل شده که بی شک ارتباطات و تلاقی افکار و اندیشه ها و اقوام گوناگون تاثیر شگرفی بر زندگی مردم ایران زمین داشته است.
به دیگر سخن کاروانسراها به مثابه شهر و یا قصبه ای کوچک علاوه بر تامین نیازهای اقامتی و امنیتی رهگذران با ارایه خدماتی نظیر نانوایی، آسیاب، مسجد و دکانی جهت خرید و فروش کالاهای کاروانی کلیه نیازهای مخاطبان (مسافران و چارپایان) را فراهم می نموده اند. اما متاسفانه با گذشت دوران این مجموعه ها کاربری خود را از دست داده و به مخروبه هایی فراموش شده میدل گشته اند، نظیر کاروانسراهای دیرگچین در جنوب تهران و کاروانسرای مهیار در جاده اصفهان - شیراز.

کاروانسرای دیرگچین

کاروانسرای مهیار

2- مجموعه های بین راهی
در عصر حاضر نیز نیاز به سرپناه و مامن در سفر همچون گذشته از جمله دغدغه های مسافران محسوب می شود. و با منسوخ شدن کاروانسراها و عدم تامین نیاز مخاطبان از طریق جایگاه های سوخت رسانی، مجموعه های بین راهی جایگزین مناسبی جهت ارایه خدمات در مبحث توریسم و سفرهای جاده ای است. به طور کلی مجموعه بین راهی به تسهیلات عمومی نزدیک بزرگراه ها یا آزاد راه ها اتلاق می شود که شامل رستوران، جایگاه سوخت گیری و محل توقف، جهت ارایه خدمات به رانندگان و مسافرین می باشد. اما این مجموعه ها در روند توسعه خود جایگاهی فراتر یافته و به مجموعه هایی چند منظوره با هدف توسعه صنعت توریسم مبدل شده اند. تجمیع کاربری هایی همچون رستوران، جایگاه سوخت گیری، محل توقف، پارکینگ، کمپ و هتل، زمین های ورزشی و بازی، فضاهای تجاری و فروشگاهی، اداری، تیرپارک ها و ... مجموعه ای کامل و جامع را جهت جذب گردشگران داخلی و خارجی فراهم می نماید، که گستره وسیعی از بعد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور را تحت تاثیر خود قرار می دهد.

منابع:
1 کیانی محمد یوسف "معماری ایران دوره اسلامی " سمت 1383
2 آیوازیان سیمون "روند شکل گیری کاروانسراهای برون شهری" کنگره تاریخ معماری و شهرسازی
3 www.wikipedia.org
4 www.aftab.ir

bita.dolati · Apr 10, 2010

این هم جند تا عکس دیگه از رباط شرف
امیدوارم خوشتون بیاد

عطر بارون · Aug 10, 2010

كاروانسراها، نماد هنر، معماری اصیل و تجارت

كاروانسراها، نماد هنر، معماری اصیل و تجارت

شاید در همه كتاب های كه درباره تاریخ و جغرافیای ایران نوشته شده و در همه سفرنامه های جهانگردان، از توجه ایرانیان به راه و ساختمان های پیوسته به آن و همچنین راهداری و پست منظم از روزگاران بسیار كهن بسیار سخن رفته باشد.
وجود واژه هایی چون «ساباط» و «برید» در زبان های زنده جهان كه از گویش های ایرانی گرفته شده بیان كننده این نظر است كه پهناوری سرزمین و دوری شهرها و آبادی های ایران و كشورهای همسایه، ایرانی را ناچار كرده است كه راه های امن داشته باشد و منزل به منزل و آبادی به آبادی آسایشگاه بسازد و برای آن كه كاروان ها در بیابان راه خود را بیابند، برج ها برافرازد كه از دور مانند برج دریایی، رهسپاران را راهنمایی كند. هنر ایرانی و صناعت ایرانیان از دوره باستان تاكنون نشان دهنده و نمایانگر ذوق و سلیقه آن هاست، تا آنجا كه توانسته اند در بین مسیرها، جاده ها و بین شهرها از خود آثاری به جا بگذارند كه همگی نشان از تمدن والای آنهاست. یكی از كارهای عام المنفعه، ساخت كاروانسرا بود كه به طور در منظم همه راه های اصلی و مهم برای استراحت كاروانیان به صورت آبرومندی بنا می شد. به طوری كه از مفهوم كاروانسرا استنباط می شود، وجود این بناها مرحله پیشرفته ای از زندگی را مجسم كرده، در واقع شاهرگ حیات اقتصادی و بازرگانی هر دوره را تشكیل می داد. فاصله زیاد بین مراكز تجاری، مداخله عوارض طبیعی، محیط وحشی، بیابان، خطرهای جنگ های داخلی متعدد و در بسیاری اعصار دسته های اشرار كاملاً سازمان یافته، صرف نظر از تهدید دائمی چادرنشینان و انواع غارتگران، همگی وجود جایگاه های امن را برای تأمین استراحت كاروان ها و سایر مسافران ایجاب می كرد تا به سلامت به مقصدشان رهسپار شوند. حتی در عصر هخامنشیان منزلگاهی تأسیس شده بود كه ساكنانش در صورت لزوم در برابر دشمنان به دفاع می پرداختند. كاروانسراها نماد كاملی از معماری ایرانی بود. در هیچ كجا همسویی كاركرد و ساختار را بهتر از این نمی توان مشاهده كرد، زیرا طرح معمولی قلعه یا ارگ خندق و برج و... به آن تعداد مورد نیاز چنان پرخرج بود كه اجراشدنی نبود.
طرح رباط و كاروانسرا: رباط و كاروانسرا گاهی بسیار ساده و منحصر به حیاط دور بسته است كه حوض یا پایابی در وسط دارد و آخور ستوران در زیر سكو و ایوان پیشخوان اتاق ها یا كنار صفه های بیرون است و در نقاط سردسیر به جای حیاط، گنبدخانه ای در میان دارد و گاه علاوه بر اتاق و ایوان و حیاط دارای باره بند، انبار، بازار، بالاخانه، برج و غلافخانه است. در دالان كاروانسراهای مجلل و باشكوه چند حجره آراسته برای پذیرایی از مسافران نامدار و سرشناس ساخته شده و گاهی در بالای سردر، چند اتاق خوش منظر و مجلل دارد. درباره بند و اصطبل كاروانسرا، صفه ها و تختگاه هایی برای ستوربانان ساخته شده و در مدخل اصطبل اتاق هایی پاكیزه است كه از یك طرف به حیاط كاروانسرا و از سوی دیگر از میان رخنه و روزنی درون باره بند را می نگرد و به نظر می آید كه این اتاق ها به سران و یا به اصطلاح «چاروادارها» اختصاص داشته است.
انواع كاروانسراها از نظر طرح و نقشه: از آنجایی كه ساخت كاروانسراهای ایران به طور گسترده از دوره صفویه شروع شده، لازم است در تقسیم آن به همه عوامل از وضع آب و هوایی گرفته تا شیوه معماری منطقه توجه كرد.
در درجه اول كاروانسراهای ایرانی را می توان به گروه های زیر تقسیم بندی كرد:
الف - كاروانسراهای كاملاً پوشیده كوهستانی: این نوع كاروانسراها از توقفگاه های كوچك كنار راه ها تا ساختمان های سلطنتی زمان شاه عباس را شامل می شود. نمونه ساده این نوع كاروانسراها عبارتند از اتاق های گنبددار مركزی با یك ردیف اتاق گنبددار با تعدادی اصطبل در همان ردیف. بیشتر كاروانسراهای كوهستانی دارای اجاق های متعدد یا بخاری دیواری در داخل اتاق ها هستند. همچنین این نوع كاروانسراها از هر طرف بسته و پوشیده بوده، به راحتی می توان جلوی بادهای مداوم و برف های زمستانی و تگرگ های بهاری و پائیزی را گرفت و كاروانیان از اینگونه آسیب ها در امان بوده اند. از نمونه های جالب این گروه كاروانسراها، می توان كاروانسرای «شبلی» در آذربایجان و كاروانسرای «گدوك» در جاده فیروزآباد را نام برد.
ب ـ كاروانسراهای كرانه خلیج فارس: به علت اوضاع اقلیمی و جغرافیایی كرانه های خلیج فارس، كاروانسراهای این منطقه معماری ویژه ای دارند. این كاروانسراها به طور عام حیاط مركزی نداشته و شامل بنایی چهارگوش با اتاق مركزی صلیبی شكل و اتاق های جانبی با یك سكوی سنگی دور تا دور ساختمان ساخته شده و همه اتاق ها به خارج بنا راه دارند تا بادهای خنك ساحلی را به ساختمان برسانند. تنوع این كاروانسراها از نظر معماری نیز حائز اهمیت است. از نمونه های جالب این گروه می توان به كاروانسرای «قلعه پهلو» در غرب جاده بندرعباس اشاره كرد.

ج - كاروانسراهای حیاط دار مركز ایران: بهترین، مهمترین و زیباترین كاروانسراهای ایران در این گروه قرار دارند. این گروه از كاروانسراها نیز از نظر معماری به گونه های زیر تقسیم می شوند.
كاروانسرای مدور: تعداد كمی از كاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنا شده است. این نوع كاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است. در حال حاضر فقط دو نمونه «رباط ركن الدین» در جاده یزد _ كرمان و كاروانسرای «زیزه بین» كاشان و نطنز از این گروه شناخته شده اند.
كاروانسراهای حیاط دار چند ضلعی: این گروه از كاروانسراها به شكل چند ضلعی (اغلب ۸ ضلعی) و همانند كاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده اند و زمان ساخت آنها دوره ای است كه در معماری كاروانسراها پیشرفت قابل ملاحظه ای به وجود آمده.
از نظر تعداد، كاروانسراهای چند ضلعی نیز همانند كاروانسراهای مدور، اندك و فقط نمونه های نادری از آنها در سراسر ایران باقی مانده است. زیباترین نمونه این گروه كاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهارآباده و ده بید جاده اصفهان ـ شیراز است كه به شكل هشت ضلعی و در دوره صفویه ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است. كاروانسراهای چندضلعی از داخل و خارج قرینه، ولی كاروانسراهای مدور از خارج دایره شكل و در داخل چند ضلعی است.
كاروانسراهای دو ایوانی : تعدادی از كاروانسراهای ایرانی را همانند مساجد و مدارس و سایر بناهای مذهبی به شكل مربع یا مستطیل ساخته اند. به طور عام ایوان های این كاروانسراها یكی در مدخل ورودی و دیگری روبروی آن قرار دارد. از نمونه های باقی مانده این كاروانسراها می توان كاروانسرای چاه خوشاب و دوكوهك را نام برد.
كاروانسراها با تالار ستوندار: تعدای از كاروانسراهای ایوان با تالار ستوندار بنا شده و از آنها اغلب برای اصطبل استفاده شده است. نمونه ای از این كاروانسراها عبارتند از كاروانسرای عسكرآباد بین جاده تهران ـ قم و كاروانسرای خاتون آباد در كیلومتر ۲۵ جاده تهران ـ گرمسار.
كاروانسرای چهار ایوانی: احداث بناهای چهار ایوانی حیاط مركزی، سابقه طولانی در معماری ایران داشته است كه نمونه آن را می توان در دوره اشكانی (كاخ آشور) ملاحظه كرد و در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیاد بناهای مذهبی و غیرمذهبی مانند مدارس، مساجد، مقبره ها و كاروانسراها استفاده شده و تقریباً این طرح، نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد. بخصوص از دوره سلجوقی به بعد كاروانسراهای بسیار با طرح چهار ایوان ساخته شد كه آثار آن در تمامی ایران پراكنده شده است. گرچه گروه كاروانسراهای چهار ایوانی به شكل مربع یا مستطیل بنا شده و از نظر نقشه به هم شباهت دارند، ولی در جزئیات مانند شكل داخل و خارج دروازه های ورودی، برج ها و ترتیب قرار گرفتن اصطبل ها، دارای ویژگی های متفاوتی هستند.
كاروانسراهای متفرقه: این گروه، كاروانسراهایی هستند كه نقشه و معماری آن با آنچه كه در گروه های پنجگانه به طور خلاصه بررسی شد، شباهتی ندارد. دلایل مختلفی چون سلیقه و ذوق معمار، نفوذ معماری خارجی و موقعیت جغرافیایی در ساخت این گونه كاروانسراها نقش داشته است. برای مثال از كاروانسرای سبزوار می توان نام برد كه شبیه كاروانسراهایی است كه در بین النهرین ساخته شده است و نمونه دیگر، كاروانسرای شاه عباس جلفای آذربایجان است كه آن را شخصی به نام خواجه نظر ساخته است. تمام آنچه كه از گذشتگان ما به جا مانده همگی نشانه تمدن و فرهنگ غنی گذشتگان ماست كه با فكر و تدبیر خود و با در نظر گرفتن همه موارد در طول زندگی و سفر، برای خود امكاناتی فراهم كرده اند كه تاكنون نیز كاربرد داشته و دارند. امید است با حفظ این سرمایه های ملی و صیانت از آنها بتوانیم میراث داران خوبی برای آنها باشیم و وجود این اماكن را سند فرهنگی و افتخار معماری خود بدانیم.

marali_64 · Feb 2, 2011

کاروانسرای عباسی ، کهن ترین هتل جهانی

کاروانسرای عباسی ، کهن ترین هتل جهانی

قدیمی ترین هتل جهان کجاست؟

گرچه هنوز قدیمی ترین هتل جهان به عنوان میراث جهانی به ثبت یونسکو نرسیده و تنها پشتوانه اش ثبت ملی آن در سال ۴۰ است، اما این باور که مهمانسرای عباسی اصفهان با ۳۲۰ سال قدمت تاریخی می تواند به این عنوان نایل شود، در بین دست اندرکاران آن وجود دارد.

مهمانسرای عباسی با پشتوانه ۳۲۰ ساله هنوز به عنوان قدیمی ترین هتل دنیا به جهانیان معرفی نشده است.

اقتصادگردشگری، لیلا جودی_ «از قدیمی ترین هتل جهان گزارش می کنم…» این جمله ای است که گزارشگر شبکه خبری CNN اسفندماه سال گذشته در جریان برگزاری اجلاس اپک در اصفهان به سراسر جهان مخابره کرد.

علاوه بر این گزارشگر، سایر خبرنگاران شبکه های تلویزیونی که برای پوشش اخبار این اجلاس در اصفهان گرد آمده بودند، با عناوینی چون «زیباترین هتل جهان» و «قدیمی ترین هتل جهان» اخبار خود را اطلاع مخاطبان خود رساندند.

گرچه هنوز قدیمی ترین هتل جهان به عنوان میراث جهانی به ثبت یونسکو نرسیده و تنها پشتوانه اش ثبت ملی آن در سال ۴۰ است، اما این باور که مهمانسرای عباسی اصفهان با ۳۲۰ سال قدمت تاریخی می تواند به این عنوان نایل شود، در بین دست اندرکاران آن وجود دارد.

این مهمانسرا یادگاری از دوران صفوی است که شهر اصفهان در آن ایام اعتلا و شکوه ویژه ای یافت به گونه ای که آن را «نصف جهان» نامیدند.

در میان آثار معماری به جای مانده از عصر صفوی مجموعه مدرسه، بازار و کاروانسرایی به جای مانده که در کنار خیابان چهارباغ اصفهان جای گرفته است. این مجموعه در سال های حکومت آخرین پادشاه صفوی شاه سلطان حسین ساخته شد.

شاه سلطان حسین این مجموعه را به مادرش پیشکش کرد از این رو به کاروانسرای مادرشاه مشهور شد. مادر شاه سلطان حسین هم کاروانسرا را وقف مدرسه چهارباغ کرد که عواید آن برای نگهداری از مدرسه و معاش طلاب استفاده شود.

با شکوفایی اقتصاد ایران در عصر صفوی ساختن بناهای عظیم و سودمند چون بازار، مدرسه، پل، سد، آب انبار، مسجد و برج کبوتر رواج یافت اما شاخص ترین بناهای آن دوره مجموعه کاروانسراهاست.

از کاروانسراها علاوه بر اقامت کاروانیان و بازرگانان به عنوان فضایی برای نگهداری کالا و مبادلات بازرگانی هم استفاده می شد. سادگی و در عین حال زیبایی کاروانسرای مادرشاه با فضایی دلگشا و آرام، شکوه و زیبایی میدان نقش جهان را به یاد می آورد.

این کاروانسرا در دو طبقه و صحن وسیع ساخته شده که از میان آن نهر فرشادی می گذرد و هنوز وضع بنا استحکام و فضای آن هر بیننده ای را حیران می کند.

پس از حمله افغان ها به اصفهان در سال ۱۱۳۴ هجری قمری و انقراض دولت صفوی این کاروانسرا آسیب زیادی دید ولی در زمان ظل السلطان حاکم وقت قاجار در اصفهان، این بنا بازسازی و برای استقرار سواره نظام سربازان وی از آن استفاده شد.

تا سال ۱۳۰۲ هجری این محل کاربری نظامی داشت و سپس به عنوان انبار قند و شکر از آن استفاده شد. بین سال های ۱۳۱۰ تا ۱۳۳۰ در نزاعی که بین طلاب مدرسه چهارباغ و آقای پاقلعه ای در گرفت، موقوفه مدرسه به تملک سیدالعراقین درآمد و بعد از آن یکی از تجار اصفهان به نام مثقالی با ارایه اسناد جعلی ادعای مالکیت کاروانسرا را مطرح کرد.

مدت ها عدلیه اصفهان و تهران گرفتار کشمکش ها بودند تا اینکه بالاخره عدلیه رای موقوفه بودن کاروانسرا را صادر کرد.

●کاروانسرا، مهمانسرا می شود

در سال ۱۳۳۶ شمسی دولت وقت تصمیم گرفت تا با توجه به افزایش سفر جهانگردان و گردشگران خارجی به اصفهان و نبود امکانات اقامتی مناسب در این شهر، این کاروانسرا را به یک هتل بین المللی تبدیل کند.

بر این اساس اجاره نامه ای بین بیمه ایران و اداره اوقاف اصفهان در اسفندماه این سال منعقد شد که بر اساس آن، بیمه ایران موظف شد به هزینه خود مهمانخانه ای در مورد اجاره بسازد.

در اجاره نامه این کاروانسرا تاکید شده که تمام اعیانی که به وسیله شرکت بیمه ساخته شود، متعلق به شرکت مذکور است. علاوه بر این نقشه مهمانخانه و عملیات ساختمانی باید با قانون عتیقات از لحاظ ابنیه تاریخی مغایرت نداشته باشد.

چند ماه بعد از قرارداد مراسم کلنگ زنی این مجموعه با نام «هتل شاه عباس» انجام و عملیات ساختمانی آن شروع شد که با این کار این بنای تاریخی از تخریب و انهدام جدی نجات یافت.

در بازسازی کاروانسرا دو هدف حفظ و اصالت نمای بیرون و تبدیل حجره های کاروانسرا به اتاق اقامتی مناسب مورد توجه قرار گرفت. بر این اساس ابتدا دیوارها و سقف ها بازسازی و اجزای آسیب دیده مهار و قالب بندی شد.

از خشت خام و آجر و بتون برای تقویت استحکام بنا و برای بازسازی بنا از طرح های اصیل ایرانی استفاده شد. آرایش داخلی بنا نیز به گونه ای طراحی شد که بیانگر جلوه های اصیل هنر ایرانی باشد.

DDDIQ · Mar 19, 2011

کاروان سراهای ایرانی:حلقۀ گمشدۀ معماری ایرانی

کاروان سراهای ایرانی:حلقۀ گمشدۀ معماری ایرانی

کاروان سراهای ایرانی

حلقۀ گمشدۀ معماری ایرانی

تاریخچه مختصر کاروانسرای برازجان

محمد بسارده
عکسها از :محم جلالی نیا

sahar-architect · Nov 25, 2011

تزئین نمای داخلی مهمانسرا را گروهی ۱۵۰نفری به نام گروه هنری مهر که زبده ترین و برجسته ترین هنرمندان طراح، نقش پرداز گچبر مشبک ساز و آیینه کار اصفهانی بودند، انجام دادند و سرانجام بازسازی کاروانسرا در سال ۱۳۴۵ خورشیدی به پایان رسید.

هم اکنون مهمانسرای عباسی اصفهان به لحاظ پیشینه تاریخی سیصد ساله و ویژگی کاربردی و نیز آثار هنری ارزشمندی در قالب هنرهای اسلامی و ایرانی به عنوان یک موزه گرانبها و کهن ترین هتل دنیا شهرت دارد.

●معماری مهمانسرای عباسی

مهمانسرای عباسی با ۲۳۱ باب اتاق، سوئیت و آپارتمان که مطابق با استانداردهای بین المللی ساخته شده اند، سالانه پذیرای دهها هزار مهمان و گردشگر داخلی و خارجی از اقصی نقاط جهان و همچنین دهها هیات از میهمانان عالی رتبه سیاسی و شخصیت های بین المللی است. در ۴۰ سال گذشته بیش از ۱۵۰ شخصیت مطرح جهان در این هتل اقامت داشتند که قرار است مجموعه این اطلاعات به صورت کتاب منتشر شود.

سوئیت های این هتل به سبک معماری صفوی و قاجار با فضایی رویایی، مقرنس های زیبا، دیوارنگاری و مذهب است که معماری عصر خود را برای مهمانان تداعی می کند.

از بخش های قابل توجه این مهمانسرا رستوران ها و تالارهای متعدد آن است که برای هر یک به نام یکی از بناهای مشهور اصفهان نامگذاری و تزئینات هر یک شبیه به آن اثر انتخاب شده است.

تالارهای چهلستون، عالی قاپو، زرین، نقش جهان و فیروزه از جمله تالارهای پذیرایی این مهمانسرا هستند.

رستوران و محیط باز چشم انداز به گونه ای است که میهمانان می توانند علاوه بر استفاده از امکانات رستوران، از بام مهمانسرا شهر زیبای اصفهان و بنای باشکوه آن را نظاره کنند.

چایخانه سنتی مهمانسرا واقع در ضلع شمالی باغ، به عنوان نخستین چایخانه سنتی جهان به شمار می رود. همچنین موزه دایمی قرآن های خطی مهمانسرا از باارزش ترین و دیدنی ترین بخش های این مجموعه است.

این مهمانسرا به دلیل دارا بودن تالارهای متعدد همه ساله برگزار کننده صدها همایش علمی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و بین المللی است.

از جمله اجلاس مهمی که در سال های اخیر در مهمانسرا برگزار شده می توان به اجلاس بین منطقه ای حاکمیت های فکری و معنوی، سمینار بین المللی هنر اسلامی، نخستین اجلاس وزرای جهانگردی کشورهای اسلامی و یکصدوسی وپنجمین اجلاس وزرای نفت اپک اشاره کرد.

●چرا مهمانسرا ثبت جهانی نمی شود؟

«بختیار حدادی» مدیرعامل مهمانسرای عباسی در خصوص اینکه چرا این هتل به عنوان قدیمی ترین هتل جهان ثبت نمی شود، به میراث خبر گفت: «مهمانسرا در سال هایی که مورد بازسازی قرار گرفت، ثبت میراث ملی ایران شد اما هنوز هیچ تلاشی از سوی مسئولان میراث فرهنگی برای ثبت جهانی آن انجام نشده است.»

وی تاکید کرد: « اینکه مهمانسرای عباسی، قدیمی ترین هتل جهان است، موضوعی است که اخیرا مورد توجه قرار گرفته است.»

وی یادآور شد: «در جست وجویی که در سایت های اینترنتی صورت گرفت، مشخص شد که تنها چند هتل با قدمت ۱۳۰ تا ۱۴۰ سال در جهان وجود دارد که قابل رقابت با هتل ۳۲۰ ساله عباسی نیست.»

به گفته وی، برای نمونه هتل فوجیای ژاپن ۱۱۰ سال قدمت دارد که هنوز شکل سنتی خود را حفظ کرده است اما هتل عباسی اصفهان ۳۲۰ سال قدمت دارد که نقاشی های قدیمی و سنتی آن به همان شکل حفظ شده است.

حدادی گفت: «ثبت جهانی این اثر، باید از سوی مسئولان میراث فرهنگی و گردشگری دنبال شود زیرا که در حوزه وظایف آنان می گنجد.»

وی در پاسخ به اینکه آیا پیشنهاد ثبت جهانی این اثر از سوی مسئولان هتل به صورت رسمی به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ارایه شده است، گفت: «این بحث تنها به صورت شفاهی بین مسئولان مطرح شده و هنوز شکل مکتوب به خود نگرفته است.»

حدادی گفت: «اگر این بحث جدی شود، می توان این پیشنهاد را به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری داد تا در این زمینه تحقیقات لازم را انجام داده و به صورت مستند به یونسکو منتقل شود.»

وی تصریح کرد: «نگهداری بنای هتل، نقش ها و طرح های به جا مانده از عهد صفوی و قاجاریه در این هتل به قدری زیاد است که توانی برای پیگیری مسایل تبلیغاتی برای هتل و نیز ثبت این این باقی نگذاشته است.»

«نگهداری یک هتل مدرن غیر از هزینه های آن هیچ دغدغه ای را متوجه مسئولان آن نمی کند، اما نگهداری یک «هتل موزه» که همه جای آن پر از نقاشی به سبک های مختلف هنری و آثار ملی است، نیازمند صرف هزینه فراوان، نگهداری از آثار به شکل موجود و حفظ و بقای آن برای نسل های آینده را به دنبال دارد.»

مدیرعامل مهمانسرای عباسی تاکید کرد: «شرط نگهداری از یک بنای تاریخی حفظ کاربری آن است تا از تخریب آن جلوگیری شود. اگر این هتل بخواهد بدون استفاده گردشگران تنها به عنوان موزه استفاده شود، حتی یک دهه هم دوام نمی آورد و به زوال می رود.»

«برای نمونه علت تخریب سریع عمارت عالی قاپو، چهلستون و سایر بناهای تاریخی در سال های گذشته به این دلیل بوده که هرگز از آنان استفاده نکردند و به همین دلیل لزومی برای صرف هزینه برای بازسازی و نگهداری وجود ندارد.»

وی گفت: «مسئولان این مهمانسرا تاکید دارند که این مجموعه همواره به صورت یک مهمانسرا مورد استفاده قرار گیرد تا از بنا در برابر تخریب حفاظت شود.»

منبع :نقش-نگار

Seti.Star · Feb 22, 2012

كاروانسرای مشیرالملك

كاروانسرای مشیرالملك

[h=1]كاروانسرای مشیرالملك[/h]

كاروانسرای مشیرالملك در ضلع شرقی میدان مركزی شهر برازجان قرار دارد این كاروانسرا در سال 1250 شمسی به فرمان حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملك با هزینه‌ای معادل 40 هزارتومان ساخته شد. معمار این ساختمان حاج محمد رحیم شیرازی سازنده پل مشیر و كاروانسرای دالكی است كه به طرز ماهرانه‌ای اقدام به ساخت این بنا به سبك معماری زندیه كرده است.عمده مصالح تشكیل دهنده این كاروانسرا سنگ، گچ و ساروج است و در كف آن از تخته سنگ‌های بزرگ تراشیده شده، استفاده شده است.
بام كاروانسرای مشیرالملك نیز با سنگ پهن تراشیده شده مفروش شده بود كه به هنگام بارندگی آب باران بوسیله ناودان‌های سنگی كه به طرز جالبی تعبیه شده بودند به بیرون از كاروانسرا هدایت می‌شد. در دیوار ضلع غربی كاروانسرا درب ورودی بسیار بزرگی از جنس چوب قرار دارد كه راه ورودی اصلی به حیاط كاروانسرا بوده است. در همین ضلع طبقه دوم كاروانسرا وجود دارد كه به شاه‌نشین معروف است. در جلوی شاه‌نشین یك تراس نسبتاً وسیع رو به خارج وجود دارد.
در دو طرف این شاه‌نشین راه پله هایی وجود دارد كه پشت بام كاروانسرا را به محوطه دیگری كه اندرون كاروانسرا و مخصوص زنان و كودكان بوده است وصل می‌شود.
این بنا مثل سایر كاروانسرا‌های دیگر دارای 4 برج مرتفع است. مساحت كل بنا 7000 متر مربع با زیر بنایی در حدود 4200 متر مربع می‌باشد. كاروانسرای مشیرالملك مجموعاً دارای 68 باب اتاق و حجره بوده كه به دلیل تغییر كاربری آن در دوره‌های بعدی تعداد اتاق‌ها كم یا زیاد شده‌اند.

از این بنا تا سال 1300 شمسی به عنوان كاروانسرا استفاده می‌شد كه به دلیل واقع شدن شهر برازجان بر سر راه تجارتی شیراز به بوشهر مكانی مناسب جهت استراحت كاروانیان بوده است.
از سال 1300 شمسی كه قشون نظامی به برازجان وارد شد این كاروانسرا محل مناسبی برای استقرار نظامیان شناخته شد.از سال 1335 با تغییرات و تعمیراتی، این بنا در اختیار شهربانی قرار گرفت كه از آن به عنوان زندان استفاده می‌شد. به همین دلیل به دژ برازجان معروف شد.
این بنا سال 1377 با پیگیری‌های مكرر مدیریت میراث فرهنگی بوشهر به دلیل اهمیت و ارزش آن تخلیه شد و در جهت كاربری فرهنگی و هنری این اثر تاریخی مرمت‌های لازم روی آن صورت گرفت.
كاروانسرای مشیرالملك در سال 1362 به شماره 1638 در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسید.

منبع:همشهری آنلاین

RZGH · Mar 16, 2012

کاروانسرای شاه عباسی کرج

کاروانسرای شاه عباسی کرج

architect110 · Apr 26, 2012

کاروانسرای شاه عباسی

کاروانسرای شاه عباسی

-کاروانسرای شاه عباسی کرج در شاهراه ارتباطی شرق به غرب ایران در دوران باستان ، یعنی خراسان به قزوینقرار دارد.
-این بنا در بخش مرکزی شهرستان کرج در استان البرز و در سمت جنوب شرقی میدان توحید و تقاطع خیابان‌های شهدای محراب و قدس قرار گرفته‌است.
-این بنا متعلق به دوران صفوی است و به سبک چهار ایوانی ساخته شده ؛ مساحت کل بنا 3000 متر مربع و مساحت حیاط مرکزی 900 متر مربع است.
-ورودی کاروانسرا از ایوان شمالی است.
-دور تا دور حیاط مرکزی آن 21 حجره ایواندار برای استراحت مسافرین تعبیه گردیده؛ همچنین 5 بارانداز برای نگهداری کالا و استقرار همراهان و نگهبانان کاروان ها درپشت اتاق ها قرار دارد که یک حوض سنگی در وسط جاده و دو شاه نشین درجهت شرقی و غربی طراحی شده است.
-این کاروانسرا بین سال‌های 1078 تا 1109 در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده‌است.
-قناتي در مسير شمال به جنوب از اين کاروانسرا مي گذشته که حلقه چاه آن در حياط کاروانسرا موجود است. يک حوض سنگي در وسط حياط بوده که قسمتي از آن در زير کف فعلي مدفون است.
-پي بنا از سنگ و ديوارهاي آن ، از آجر و ملاط ساروج ساخته شده است.
-این کاروانسرا در ابتدای ساخت برای کاروان‌ها و مرکب‌هایشان به عنوان مکان استراحت بوده و در اوایل دوران قاجاریه تبدیل به پادگان یا قلعه نظامی شد و در اواخر دوران قاجار نیز به عنوان مدرسه (موسوم به فلاحت) از آن استفاده می‌شده‌ است.
-بعد از سقوط قاجاريه حدود سال هاي 1330 هجري قمري از اين مکان به جاي انبار غله کشاورزي استفاده مي شده که بيشترين آسيب در اين زمان به آن وارد شده است.
-در سال 1353 بناي فوق ، توسط وزارت فرهنگ و هنر آن زمان يک اثر ملي اعلام شد و بعد از پيروزي انقلاب ، دفتر ميراث فرهنگي شهرستان کرج ، به اين مکان منتقل شد و در حال مرمت و بازسازي است.
-درحال حاضر، طرح مرمت واحیاء کاروانسرا درحال اجرا بوده وطرح هایی ازجمله ایجاد فضاهای فرهنگی – خدماتی ، موزه تاریخی و کارگاه هنرهای سنتی بعد ازمرمت پیش بینی شده است.
-این اثربه شماره 1368 در تاریخ 11/1/1356 درفهرست آثارملی ایران به ثبت رسیده است.

V A N D A · May 11, 2012

معماری کاروانسرا و چاپارخانه

معماری کاروانسرا و چاپارخانه

کاروانسرا ها، مهمان خانه های بین راهی کشور ایران در طی قرون متمادی گذشته بوده و سابقه آن به دوره هخامنشی یعنی بیش از دو هزار و پانصد سال قبل می رسد. در مسیر راه های مهم بین شهری، کاروانسرا ها به فاصله مسافتی که کاروان در یک روز می توانسته طی کند، ساخته می شده است.

به دلیل خشکی نسبی آب و هوا در بخش عمده ای از کشور ایران و دور بودن شهر ها و آبادی ها از یکدیگر، وجود نقاطی جهت استراحت و تهیه آذوقه در بین راه، امری حیاتی و ضروری بوده و بدون وجود این ایستگاه ها، طی طریق و ارتباط بین مناطق مختلف کشور غیر ممکن بوده است.

از آنجایی که در دوره پیش از اسلام، خصوصاً در زمان پادشاهی هخامنشی، وسعت مملکت ایران بسیار زیاد بوده و کنترل این امپراطوری وسیع احتیاج به خطوط ارتباطی منظم و مطمین داشته، مورخین یونان باستان مانند هرودت و گزنفون از وجود راه های امن و کاروانسرا های خوب در ایران خبر می دهند. هرودت در مورد راه های امپراطوری هخامنشی می نویسد: «واحد مقیاس راه ها پرسنگ است و به مسافت هر چهار پرسنگ منزلی تهیه شده موسوم به ایستگاه؛ در این منازل مهمان خانه های خوب بر پا گردیده.»

در دوره حکومت اشکانی و ساسانی نیز وجود راه های امن و کاروانسرا های مناسب امری ضروری برای اداره کشور پهناور ایران در این دوره تاریخی بوده است. خصوصاً از آنجایی که ایران در مسیر تجارت بین المللی بین خاور دور از یک سو و سواحل مدیترانه و اروپا از طرف دیگر قرار داشته و بخش عمده ای از مسیر تجاری جاده ابریشم از سرحدات شمالی ایران می گذشته، تامین امنیت و رفاه بازرگانان در این مسیر طولانی که منبع درآمد مهمی برای دولت بوده، امری لازم و ضروری بوده است.

1- پلان کاروانسرای دروازه گچ مربوط به دوره ساسانی. این نوع پلان با حیاط مرکزی، الگوی سایر کاروانسرا های ایران در دوره های بعدی بوده است.

ز دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شده ای در ایران باقی نمانده است، ولی از زمان ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسرا های بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است. از قدیمی ترین کاروانسرا های ایران می توان از کاروانسرای دروازه گچ ( شکل 1) نام برد. پایه ها و بخشی از دیوار های این کاروانسرا که با سنگ و آهک ساخته شده هنوز باقی است. این بنا دارای یک حیاط مرکزی و تعدادی دالان در اطراف حیاط است.

ماکسیم سیرو در کتاب خود به نام «کاروانسرا های ایران و ساختمان های کوچک میان راه» می نویسد: «در اواخر دوران ساسانی دو نوع کاروانسرا در سرزمین ایران شناخته می شد. یکی از آنها شامل حیاطی بوده که در اطرافش یک نوع دالان عریضی برای چهارپایان ساخته بودند مانند کاروانسرای دروازه گچ .... نوع دوم شامل تالار های مستطیلی است که در اطراف حیات مرکزی قرار گرفته اند و این از خصوصات کاروانسرا های ایرانی است .... در آن کاروانسرا های نوع اول مسیله اقامت مسافران تقریباً نادیده گرفته شده است»
در دوره اسلامی پلان این دو نوع کاروانسرا به نحو بسیار منطقی ای تلفیق می شود به صورتی که در اطراف حیاط مرکزی، اطاق های کاروانیان و در پشت آنها دالان های عریضی برای نگهداری چهارپایان احداث می گردد و مانند بنای کاخ های اشکانی و ساسانی، در اغلب کاروانسرا ها در اطراف حیات مرکزی دو و یا چهار ایوان می سازند. این سبک کاروانسرا های ایرانی مورد تقلید بسیاری از کشور ها مانند پاکستان، افقانستان، هند و نواحی آسیای میانه قرار گرفته است.

شکل کاروانسرا در اقلیم های مختلف ایران

گرچه حیاط مرکزی شکل غالب کاروانسرا های ایران است، ولی در مورد این نوع ابنیه نیز مانند ساختمان مساجد و مدارس، با توجه به اقلیم هر منطقه از ایران، گوناگونی های مختلف جهت تطبیق با شرایط اقلیمی از لحاظ فرم و نوع مصالح دیده می شود.

کاروانسرا در سواحل جنوبی دریای خزر

تعداد کاروانسرا ها در سواحل جنوبی دریای خزر در مقایسه با سایر مناطق اقلیمی ایران نسبتاً کمتر است. در این سواحل بارندگی زیاد، شرایط آب و هوایی معتدل، آباد بودن کل منطقه، جمعیت نسبتاً زیاد و بر خلاف سایر مناطق اقلیمی ایران، نزدیک بودن مراکز جمعیت، جملگی باعث شده تا نیازی به کاروانسرا های بین راهی به تعداد بسیار نباشد. با توجه به کاروانسرا های باقی مانده مشاهده می شود که اغلب کاروانسرا ها در این منطقه در مسیر ارتباطی بین فلات مرکزی ایران و شهر های این سواحل بوده است.

همچنین مشاهده می شود که کاروانسرا ها در این سواحل به تبعیت از فرم کلی کاروانسرا ها در مناطق گرم و خشک ایران، به صورت بنایی با حیاط مرکزی ساخته شده است. در اینجا باید گفت که اگرچه فرم حیاط مرکزی با فضای محصور داخل حیاط که امکان کوران هوا در داخل اطاق ها و اصطبل ها را کاهش می دهد، از لحاظ اقلیمی برای این منطقه چندان مناسب نیست؛ ولی از جهت ایمنی و حفاظت از بنا در مقابل راهزنان و مهاجمان، فرم بسته و کاملاً محصور کاروانسرا منطقی و صحیح می باشد.

با وجودی که فرم کلی بنا کاملاً محصور می باشد، ولی محل استقرار مسافران به صورت ایوان است و به این ترتیب کوران هوا که امری ضروری جهت تامین آسایش انسان در این اقلیم است، تا حدی برای مسافران فراهم بوده است.

در این منطقه نوسان درجه حرارت در طی شبانه روز و همچنین در طی سال نسبت به مناطق مرکزی ایران بسیار کمتر است؛ و لذا این ایوان ها می توانسته در اغلب مواقع سال مورد استفاده مسافران قرار گیرد. البته تعدادی اطاق نیز برای مواقعی که هوا سرد بوده و یا برای استفاده افراد متشخص ساخته شده است. سکو های داخل اصطبل ها نیز در مواقع سرد سال می توانسته جهت استراحت مورد استفاده افراد عادی قرار گیرد (اشکال 2 و 3).

از لحاظ فرم قوس ها و طاق ها نیز همانند کاروانسرا های مناطق مرکزی ایران، از قوس های جناغی و طاق و تونیزه و طاق کلمبه برای احداث این کاروانسرا ها استفاده می شده و به احتمال بسیار زیاد، این کاروانسرا ها توسط معماران و بنایان شهر های فلات مرکزی ایران ساخته شده است. نوع مصالح مورد استفاده نیز بر خلاف مصالح بومی که عمدتاً چوبی و الیاف گیاهی بوده، از مصالح پایدار مانند آجر و سنگ و ملات هایی از نوع آبی مانند آهک و ساروج که در مقابل رطوبت و بارندگی مقاوم می باشند، بوده است.

کاروانسرا ها در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان

اگرچه در این سواحل اکثر امور تجاری از طریق راه های آبی بوده، ولی انتقال کالا از بنادر به داخل کشور نیاز به جاده و بالطبع کاروانسرا داشته و کاروانسرا های نسبتاً زیادی بین بنادر خلیج فارس و دریای عمان و شهر های مرکزی ایران وجود داشته است. این مطلب تا به امروز عینیت دارد و ملاحظه می شود که در حال حاضر نیز جاده های ارتباطی از بنادر جنوبی کشور به شهر های مرکزی ایران بسیار بهتر و مجهزتر از جاده های موجود بین بنادر این کرانه می باشد.

جهت فراهم نمودن شرایط آسایش در این منطقه، احتیاج به کوران هوا و سایه می باشد. لذا در رابطه با فرم کالبدی کاروانسرا های این سواحل مشاهده می شود که «این کاروانسرا ها عموماً فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهارگوش است با اطاق مرکزی صلیبی شکل و اطاق های جانبی. یک سکوی سنگی دورادور ساختمان ساخته شده و همه اطاق ها به خارج بنا راه دارند.» به این طریق کوران دو طرفه هوا در فضای داخل کاروانسرامیسر می گردیده است (اشکال 4 و 5).

البته این نوع کاروانسرا ها در عهد صفویه ساخته شده اند و آقایان «یوسف کیانی» و «ولفرام کلایس» (6) ۞ که دو جلد کتاب بسیار ارزنده در مورد کاروانسرا های ایران به رشته تحریر درآورده اند اظهار می کنند که پس از دوره صفویه که آرامش نسبی سیاسی ایران از بین رفت و ناامنی بر بخش های زیادی از کشور حکم فرما شد «تغییراتی در این نوع کاروانسرا ها به وجود آمد، مثلاً در چهار گوشه بنا برج های دفاعی ساخته شد و یا راه دالان ها به خارج مسدود گشته است.» (7) ۞ و لذا در مواقع ناامنی، حفاظت از جان و مال مسافران مهمتر از تامین شرایط آسایش فیزیکی آنها بوده است.

در این کاروانسرا ها آب انبار در خارج از کاروانسرا و آب مورد نیاز آن مانند سایر آب انبار های این سواحل، از طریق جمع آوری آب باران تامین می شده است.

کاروانسرا در نواحی کوهستانی و مرتفع

کاروانسرا ها در نواحی سرد کوهستانی جهت مقابله با سرمای شدید زمستان، غالباً فاقد حیاط مرکزی بوده اند و به جای حیاط مرکزی، دارای یک تالار وسیع جهت اسکان مسافران و در اطراف آن دالان های سرتاسری به منظور نگهداری چهارپایان بوده اند (اشکال 6، 7 و 8).

خصوصیات کالبدی این گونه کاروانسرا ها که بر اثر شرایط اقلیمی و به منظور حفظ حرارت در داخل ساختمان شکل گرفته، به طور کلی بدین قرار است:

1- نسبت ارتفاع به طول و عرض اطاق ها کم می باشد، مخصوصاً ارتفاع اصطبل در اکثر موارد بسیار کوتاه است تا احتیاج به سوخت کمتری جهت تامین حرارت باشد.

2- با قرار دادن تالار مرکزی و یا اطاق های مسافران در وسط ساختمان و اصطبل ها در اطراف آن، فضای اصطبل به عنوان فضای حایل بین محیط گرم داخل که باید در حد آسایش انسان باشد و محیط سرد خارج عمل می کند.

3- فضای بخاری و آتشدان در این کاروانسرا ها نسبت به سایر کاروانسرا ها بسیار بزرگتر بوده و اهمیت بیشتری دارد. معمولاً در فضای مرکزی بنا یک یا چند آتشدان بزرگ جهت تامین حرارت مورد نیاز مسافران قرار داشته و در قسمت اصطبل نیز برای چهارپایان بخاری های دیواری به مقیاس کوچکتر وجود داشته است. البته جثه نسبتاً بزرگ چهارپایان و تعداد زیاد آنها باعث گرم شدن هوای اصطبل می گردیده و بخاری های اصطبل فقط در مواقعی که سرمای خارج زیاد بوده روشن می شده است.

4- پایه ها و دیوار های این کاروانسرا ها اکثراً سنگی است که از محیط اطراف کاروانسرا تهیه می شده و مصالح مورد استفاده در طاق های قوسی بعضی از کاروانسرا ها مانند کاروانسرای شبلی، آجری ( شکل 8)، و بعضی دیگر مانند کاروانسرای امامزاده هاشم و کاروانسرای گامبوش، سنگی می باشد (اشکال 6 و 7). لذا از آنجایی که طاق ها با مصالح بنایی ساخته می شده، احتیاج به پایه ها و دیوار های قطور جهت تحمل بار طاق ها بوده و در نتیجه جرم حرارتی کالبد این کاروانسرا زیاد می باشد که خود در جهت تعدیل دمای داخل ساختمان در طی شبانه روز و همچنین کاهش تبادل هدایتی حرارت بین داخل و خارج ساختمان بسیار موثر است.

5- از جهت رعایت ایمنی در مقابل مهاجمان و دزدان قلعه، این کاروانسرا ها کاملاً محصور و به شکل مکعب مستطیل نزدیک بوده اند و در نتیجه سطح تماس پوسته خارجی ساختمان با فضای خارج کاهش یافته و تبادل حرارتی کمتری بین داخل و خارج بنا صورت می گیرد.

6- بعضی از کاروانسرا ها مانند کاروانسرای گامبوش (شکل 7)، تا نیمه در داخل زمین قرار گرفته اند که این نیز در جهت کاهش سطح تماس فضای گرم داخل و محیط سرد خارج تاثیر بسزایی دارد.

7- بازشو های این ساختمان ها بسیار اندک و کوچک می باشند و در ورودی بنا غالباً از طریق یک هشتی در مقابل سرمای خارج محافظت می شود. بدین ترتیب هوای کمتری از داخل به خارج ساختمان و بالعکس جابجا می گردد. لازم به ذکر است که همیشه سعی بر این بوده که در ورودی کاروانسرا در مقابل باد های سرد زمستانی قرار نداشته باشد.

8- در اکثر این کاروانسرا ها چند دریچه در بالای طاق ها قرار داشته و نور و تهویه مورد نیاز ساختمان از این طریق تامین می شده است. البته در شب ها و در مواقع طوفانی این دریچه ها بسته می شده است.

کاروانسرا در دشت های فلات

زیباترین، مجلل ترین، وسیع ترین و بیشترین تعداد کاروانسرا ها در دشت های فلات ساخته شده و اکثر قریب به اتفاق آن ها دارای یک حیاط مرکزی و دو و یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط می باشند. در این کاروانسرا ها اطاق مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اصطبل ها در پشت اطاق مسافران احداث شده است.

اطاق مسافرین معمولاً چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اطاق ها جلوگیری شود و هم از گرد و خاک کف حیاط قدری دورتر باشند. در اطاق ها و حیاط، ایوانی به عرض حدوداً دو متر قرار داشته. مساحت اطاق ها غالباً از ده الی دوازده متر مربع تجاوز نمی کرده است. نور و تهویه اطاق ها از طریق بازشوی در ورودی و بعضاً پنجره آن تامین می شده است.

استاد محمد کریم پیرنیا نقل کرده اند که این اطاق ها در نداشته اند و در تابستان بازشوی آن توسط پارچه و در زمستان توسط زیلو پوشیده می شده است. (8) در اکثر اطاق ها، خصوصاً در کاروانسرا های مناطق شمالی، بخاری دیواری برای گرم کردن فضای اطاق و پخت و پز وجود داشته است.

بهترین و بزرگترین اطاق ها یا در پشت ایوان اصلی و یا در چهار زاویه کاروانسرا احداث می شده است. ایوان رویروی در ورودی با اطاق مجلل پشت آن غالباً شاه نشین و بهترین اطاق کاروانسرا بوده است. بعضی از کاروانسرا ها مانند کاروانسرای شرف در جاده سرخس - مشهد از دوره سلجوقی دارای دو حیاط بوده که یکی مختص عامه مردم و دیگری جهت اشخاص معتبر بوده است (شکل 12).

تاورنیه می نویسد: "کاروانسرا ها مهمان خانه مشرق زمین هستند و با سبک مهمان خانه های ما خیلی فرق دارند. نه آن لوازم راحت و آسایش در آنها یافت می شود نه آن پاکی و تمیزی. بنای آن مربع است. تقریباً مثل محوطه دیر ها و معمولاً یک طبقه هستند. بنای دو طبقه به ندرت دیده می شود. یک درب بزرگ مدخل آن است و در وسط سه ضلع دیگر، یک تالار با یک طاق بزرگی ساخته شده که مخصوص منزل محترمین است که شاید آنجا منزل کنند.

در دو سوی تالار های وسط، اطاق ها و هجرات کوچکی است که هر کس یکی از آنها را اختیار می کند. این هجرات در طول اضلاع در سه پا از زمین حیاط مرتفع تر و در یک خط بنا شده اند و طویله ها در عقب و پشت اطاق ها واقع هستند. گاهی طویله ها هم برای منزل کردن به راحتی اطاق ها می شوند. اغلب مسافرین در زمستان بیشتر میل به اقامت در طویله ها می کنند به جهت اینکه گرم است. طویله ها هم مثل تالار ها و هجرات، همه طاق پوش هستند و از هجرات کاروانسرا یک پنجره کوچک به طرف آخور طویله باز می شود که شخص می تواند از آنجا نگاه کند و ببیند اسبش را خوب پرستاری می کنند یا نه؟

معمولاً کاروان داخل کاروانسرا نمی شود، به جهت اینکه گنجایش این همه جمعیت را ندارد و از حیوان و آدم در هر کاروانسرا بیش از یکصد سوار، نمی تواند منزل نماید. همین که وارد می شوند هر کس حق دارد برای خود یک حجره انتخاب نماید. غنی و فقیر یکسان هستند و تفاوت درجه و مرتبه در این مکان ها منظور نمی شود." (9)

در بعضی از کاروانسرا ها خدمات جنبی نیز ارایه می شده است؛ مانند کاروانسرای مهیار (10) که دارای آسیاب، نمازخانه، نانوایی، چایخانه و یک بازارچه بوده (شکل 13)؛ و یا کاروانسرای میبد (11) که دارای بازارچه، آب انبار، یخچال و یک چاپارخانه در مجاور آن بوده. بعضی از کاروانسرا ها مانند کاروانسرای علی آباد (12) علاوه بر تاسیسات فوق دارای حمام نیز بوده است.

کاروانسرا های واقع در دشت های فلات نیز مانند سایر کاروانسرا ها جهت ایمنی همانند یک قلعه ساخته می شدند و غالباً دارای دیوار های بلند و چهار برج در چهار گوشه بنا و یک دروازه حفاظت شده در قسمت ورودی بوده اند. شب ها در کاروانسرا بسته می شده است.

این شکل درون گرا و کاملاً محصور کاروانسرا در اقلیم گرم و خشک ایران یک مزیت اقلیمی است و پوسته خارجی بنا که به جز بازشو ورودی، کاملاً بسته می باشد، فضا های داخل ساختمان را در مقابل باد های کویری و شرایط نامساعد اقلیمی محافظت می کند. در داخل حیاط این کاروانسرا ها که با مصالح بنایی مانند خشت، آجر و سنگ ساخته می شده، مانند یک خازن حرارتی در تعدیل دمای ساختمان در طی شبانه روز بسار موثر بوده است.

در بعضی از کاروانسرا ها واقع در حاشیه کویر مانند کاروانسرای اردکان، (13) کاروانسرای زین الدین (14) و کاروانسرای جوکار (15) بادگیر هایی برای تهویه هوا و خنک نمودن فضای داخل ساختمان در ماه های گرم ساخته شده است.

احداث کاروانسرا فقط مختص به خارج از شهر نبوده، بلکه در داخل شهر نیز برای اقامت مسافران و تجار کاروانسرا هایی احداث می گردیده. البته اکثر کاروانسرا های مجاور بازار جنبه کاملاً تجاری پیدا می کرده و تجار عمده هر صنفی در یکی از کاروانسرا های مجاور یا داخل بازار فعالیت می کردند. (16)

کاروانسرا هایی که جنبه اقامتی - تجاری داشته اند مانند کاروانسرای مادرشاه در اصفهان (اشکال 14، 15 و 16) و یا مهمان خانه بزرگ شاه عباسی در کاشان، تفاوت هایی با کاروانسرا های خارج شهر داشته اند که در اینجا ذکر خواهد شد:
1- به سبب آنکه امنیت افراد و مال التجاره، در خارج از شهر بیشتر از داخل شهر در خطر بوده و امکان حمله راهزنان وجود داشته، کاروانسرا های بین راهی به صورت یک مجموعه مستقل و قلعه مانند احداث می شده؛ در صورتی که در داخل شهر، کالبد فیزیکی و پوسته خارجی کاروانسرا با بافت شهر تلفیق شده و جزیی از آن می باشد.

2- از آنجا که قیمت زمین در خارج از شهر ارزان بوده، کاروانسرا های خارج شهر اکثراً یک طبقه، و مساحت حیاط و زیربنای آنها نسبتاً زیاد بوده؛ در صورتی که در داخل شهر، خصوصاً در اطراف بازار، قیمت زمین بسیار زیاد و در نتیجه ساختمان به صورت دو طبقه و گاهی دو طبقه به علاوه یک زیرزمین بوده است.

3- اصطبل در کاروانسرا های خارج شهر بخش عمده ای از زیربنای کاروانسرا را شامل می شده و در اکثر موارد وسیع تر از مساحت کل اطاق های مسافران بوده، در صورتی که کاروانسرا های داخل شهر فاقد اصطبل بوده و یا یک اصطبل نسبتاً کوچک در پشت اطاق ها داشته اند (شکل 16)

با ورود اتومبیل به ایران در اوایل سده اخیر، کاروانسرا نیز مانند بسیاری دیگر از ابنیه سنتی، عملکرد خود را از دست داده و متروک و رو به ویرانی گذارده است.

بعضی از کاروانسرا ها به عنوان مقر پادگان ارتشی یا پاسگاه ژاندارمری و یا برای آموزش و پرورش مورد استفاده قرار گرفته اند که جهت حفظ این گونه ابنیه نسبتاً مناسب بوده است. البته حفظ تمام کاروانسرا ها که تعداد آنها بسیار و بعضاً در نقاط دور افتاده می باشند، میسر نیست. ولی با ایجاد عملکرد های جدید دیگر مانند قهوه خانه بین راهی، اقامتگاه مسافران، مرکز جلب سیاحان، راهداری و یا در روستا ها به عنوان ابنیه ارایه خدمات به روستاییان می توانند استفاده شوند.
مثال بسیار خوب ایجاد یک عملکرد جدید برای یک کاروانسرای قدیمی، مهمانسرای عباسی یا کاروانسرای مادرشاه در اصفهان است (اشکال 13 و 14) که یکی از بهترین نمونه های حفظ یک بنای سنتی و در عین حال بهترین مهمانسرای شهر اصفهان است.

چاپارخانه

از دیگر ساختمان های مهم میان راهی چاپارخانه بوده که عملکرد اصلی آن جهت استراحت چاپارهای دولتی و تعویض اسب های خسته با اسب های تازه نفس بوده است. چاپار ها، نامه ها و اوامر دولتی را از مرکز به ایالات و برعکس انتقال می دادند.

سابقه چاپارخانه ها نیز در ایران به قرون پیش از اسلام می رسد. چنانچه هرودت و گزنفون هر دو در مورد چاپارخانه ها ایران توضیحات مفصل داده اند. هرودت می نویسد: "در منازل، اسب های تندرو تدارک شده. به این ترتیب که چابک سوار ها نوشته های دولتی را از مراکز تا نزدیک ترین چاپارخانه برده، به چاپاری که حاضر است می رساند و او فوراً حرکت کرده، آن را به چاپارخانه دوم می برد و باز تسلیم چاپاری می کند. بدین منوال شب و روز چاپار ها در حرکت اند و اوامر مرکز را به ایالات می رسانند. (17) راجع به سرعت حرکت چاپار ها مورخ مذکور گوید که نمی توان تصور کرد که جنبنده ای سریعتر حرکت کند .... گزنفون تاسیس چاپارخانه ها را به کوروش بزرگ نسبت داده (18) و گوید که برای تعیین مسافت چاپارخانه ها از یکدیگر تجربه کردند که اسب در روز چقدر می تواند راه برود بی اینکه خسته شود و آن را میزان قرار دادند. اگر هم این گفته اغراق باشد، مسلم است که کسی نمی تواند به سرعت چاپار ها حرکت کند." (19)
در دوره سلطنت حکومت های اشکانی و ساسانی و بعد از اسلام نیز چاپارخانه ها برای دستگاه های دولتی اهمیت بسیار داشته اند و چاپار ها علاوه بر انجام مراسلات، چشم و گوش حکومت نیز بوده اند و اخبار گوناگون را از نقاط مختلف به مرکز انتقال می دادند. "در دوره قاجاری مسافران ترجیح می دادند که در چاپارخانه ها اقامت کنند چون اطاق های آن تمیز تر از اطاق های کاروانسرا بوده. چاپار های این دوره در مقابل دریافت وجهی مسافران را به مقصد می رساندند."

همانگونه که در قسمت قبل ذکر شد، تعداد بسیار زیادی از کاروانسرا های بین راهی در ایران باقی مانده؛ ولی چاپارخانه های اندکی از دوران قدیم در کشور باقی است و ماکسیم سیرو در کتاب خود دلیل آن را این گونه توضیح می دهد: "به علت های مختلف، این نوع ایستگاه ها اکنون از بین رفته اند و اگر اثری از ویرانه هایشان باقی مانده باشد زیاد قابل تشخیص نیست. در واقع این چاپارخانه ها بیشتر با خشت خام یا چینه ساخته شده بود و در بسیاری از موارد در میان آبادی ها سر راه بودند. گاهی نیز گوشه ای از کاروانسرا اختصاص به چاپار ها پیدا می کرد." (21)

یکی از چاپارخانه های قدیمی که نسبتاً سالم مانده در کنار کاروانسرای میبد می باشد (اشکال 17، 18 و 19). همان گونه که در این اشکال مشخص است این ساختمان ها نیز مانند کاروانسرا ها دارای برج و بارو و محافظین، جهت تامین امنیت افراد داخل چاپارخانه بوده است. این ساختمان ها به تبعیت از سایر ابنیه فلات مرکزی ایران، دارای یک حیاط مرکزی بوده اند و آخور ها در دورتادور این حیاط قرار داشته است. در سه طرف پشت آخور ها، اصطبل ها قرار داشته که در زمستان و شب هنگام چهارپایان در آنجا نگهداری می شدند. در سمت چهارم که بین حیاط و جبهه ورودی ساختمان واقع شده، اطاق هایی برای اقامت چاپار ها و احیاناً مسافران قرار داشته است.

همانند کاروانسرا ها، این نوع تقسیم بندی فضایی و شکل کالبدی چاپارخانه ها، علاوه بر تسهیل انجام عملکرد چاپارخانه ها و حفظ امنیت آن، فضای داخلی ساختمان را در مقابل شرایط نامساعد اقلیمی محافظت می کرده؛ و در داخل چاپارخانه ها یک محیط زیست اقلیمی کوچک و مستقل به وجود می آورده و شرایط محیطی داخل بنا را در مقابل نوسانات بسیار زیاد درجه حرارت و باد و طوفان مصون نگاه می داشته است.

با ورود اتومبیل و همچنین سیستم پست های جدید، عملکرد سنتی چاپارخانه ها و در نتیجه کالبد فیزیکی آنها در حال از بین رفتن است.

منبع: کیانی محمد یوسف و کلایس ولفرام، فهرست کاروانسرا های ایران جلد 1، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران سال 1362

E . H . S . A . N · Jul 9, 2012

پلان ِ رباط شرف

پلان ِ رباط شرف

p3rsi4n گفت:
دوستان کسی پلان معماری از این بنا نداره ؟

نام بنا : کاروانسرای رباط شرف
محل: 45کیلومتری جنوب غربی سرخس. خراسان رضوی
شیوه معماری : آذری
سال ساخت: 508 قمری
زیربنا : 4,644 متر مربع
عملکرد : خدماتی

اطلاعات بیشتر : پلان

65640 · Sep 7, 2012

هتل کاروانسرای مادر شاه

هتل کاروانسرای مادر شاه

این کاروانسرا در فاصله حدود چهل کیلومتری شمال اصفهان و بر سر راه جاده تهران واقع شده است
در بدو ساخت به عنوان دژ نظامی از آن استفاده می شده است و سپس با تغییراتی که در آن صورت گرفت به عنوان کاروانسرا مورد استفاده قرار گرفت
هم اکنون این محل زیبا تحت مالکیت شرکت نارنجستان و زیر نظر سازمان میراث فرهنگی قرار دارد
این شرکت با سرمایه گذاری فراوان شروع به بازسازی و مرمت آنجا نموده و با تجهیز و زیباسازی محل و فضاهای موجود قصد دارد تا از این محل به عنوان هتل کاروانسرا بهره برداری نماید
فضاهای زیبایی در بدو ورود به محل ایجاد شده است ، به عنوان مثال میتوان به این مورد اشاره نمود که از ورودی اول تا ورودی کاروانسرا فاصله ای در حدود دویست متر میباشد که مهمان این مسیر را با کالسکه می بایستی پیموده و وارد کاروانسرا گردد و از امکانات رستوران ، چایخانه سنتی و یا اتاق استفاده نماید

چهارگوشه ی بنا و پشت اتاقها، اصطبل ها قرار گرفته اند، این اصطبل ها به دو دسته تقسیم می شوند: دسته ی اول اصطبل های ستوندار هستند که در چهار گوشه ی بنا قرار دارند و ورود به آنها از طریق گوشه های پخ صورت می گیرد. این اصطبل ها مربع شکل بوده و طرفین آنها صفه هایی وجود دارد که داخل هر کدام یک بخاری تعبیه شده است. در فضای مرکزی این اصطبل ها مابین چهار ستون مربع شکل، سکویی وجود دارد که به همراه صفه های کناری به عنوان محلی برای اقامت قافله داران یا انبار کالاها مورد استفاده بوده اند.

سیرو عقیده دارد این اصطبل های چهارگانه برای نگهداری فیل هایی بوده که هنگام تشریفات ورود سفرای خارجی به پایتخت، مورد استفاده قرار می گرفته اند. البته این نظریست که با احتیاط بیشتر باید به آن توجه کرد چرا که در صورت وجود چنین کارکردی به ساخت صفه های کناری و سکوی میانی به عنوان فضاهایی که عملکرد انبار داری و بارگیری داشته اند، احتیاجی وجود نداشت. دسته ی دوم دو اصطبل سراسری پشت اتاقهای شمالی و جنوبی حیاط هستند که طرفین آنها فضاهایی جهت انبار کالا و سکونت چهارپاداران وجود دارد. همانگونه که موریه اشاره می کند تأسیساتی همچون حمام و آب انبار در نزدیکی کاروانسرا وجود داشته است. امروزه هیچ اثری از این دو بنا دیده نمی شود. سیرو در حدود 60 سال پیش طرح هایی از آن ارائه داده است.
(درحال حاضر این اصطبلها به سالن پذیرایی ورستوران تبدیل شده است)

هیچ کتیبه ای برای تعیین قدمت در بنا وجود ندارد. سیرو بنا را به شاه عباس دوم و یا شاه سلیمان اول صفوی نسبت داده است. اکثر جهانگردان این بنا را از کاروانسراهایی می دانند که به امر مادر شاه عباس ساخته شده است ولی مشخص نیست که منظور شاه عباس اول است یا دوم. وجه تسمیه ی بنا نیز به همین دلیل است. در این بنا خصوصیات و پیشرفت هایی دیده می شود که نشان دهنده ی انتساب آن به اواخر دوره ی صفویست؛ به طور مثال اصطبل های ستوندار که در کاروانسراهای قبل از دوران مغول دیده می شود بار دیگر در اواخر دوره ی صفوی معمول می شود. از طرفی تزئینات آجر کاری از ویژگی هاییست که دوباره از اواخر دوره ی صفوی معمول می شود. این تزئینات که در جان پناه کاروانسرا بکار رفته است قابل مقایسه با تزئینات جان پناه کاروانسرای ریاوادبستان است.( کاروانسرای ریاوادبستان که در نزدیکی نایین واقع شده، مربوط به زمان شاه عباس اول بوده است. در زمان شاه عباس دوم تعمیر شده و تزیینات جان پناه آن مربوط به زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی بوده است. ماکسیم سیرو/ راههای باستانی ناحیه ی اصفهان و بناهای وابسته به آنها) احتمال دارد کاروانسرای مادرشاه در زمان شاه عباس دوم یا شاه سلیمان و یا شاه سلطان حسین بنا شده باشد. در دوره ی قاجار تقلیدهای زیادی از بنا صورت گرفته است؛درحال حاضر تزئینات بنا شامل آجرکاری نمای دیوار جان پناه است ولی در گذشته دارای کاشیکاری نیز بوده است. مصالح بنا شامل آجر و سنگ است.

به عنوان نمونه اصطبل های ستوندار گوشه های کاروانسرا در کاروانسرای پرش یا مشیری در راه بوشهر به شیراز دیده می شود. همچنین کاروانسرای راه دار در نزدیکی شیراز نیز تقلیدی از کاروانسرای مادرشاه است. در کاروانسرای ده بید نیز دو اصطبل در دو طرف کاروانسرا وجود دارد که به چهار تالار ستوندار در چهارگوشه منتهی می شود، این مسئله از کاروانسرای مادرشاه الهام گرفته شده است.
با توجه به خصوصیات ساختمانی، جلال و شکوه کاروانسرا، وجود قسمتهایی همچون اصطبل های ستوندارِ مخصوص، تالار پذیرایی، امکانات رفاهی مناسب همچون حمام و آب انبار، کاروانسرای مادرشاه از کاروانسراهای سلطنتی محسوب می شده و همانند کاروانسرای شیخ علیخان استقبال های رسمی از پادشاهان و سفرای خارجی قبل از ورود به اصفهان در آن صورت می گرفته است. همچنین موقعیت مکان نشان دهنده ی جنبه ی تشریفاتی و سلطنتی آن است، به طوریکه در فاصله کمتر از یک منزلی، کاروانسرای گز و کاروانسرای مورچه خورت واقع شده است.

توضیح: این کاروانسرا در سال ۱۳۷۸توسط بخش خصوصی خریداری و درسال ۱۳۸۴مرمت وبازسازی آن به طور کامل و تغییر کاربری به هتل سنتی انجام شده است ولی ازآن زمان تاکنون به دلایلی ازآن هیچ گونه استفاده ای نمی شود.(کلیه عکسها در بازدید اختصاصی ازاین کاروانسرا گرفته شده است)
سرچشمه های این نوشتار
1- بررسی کاروانسراهای ناحیه ی شمال اصفهان(برخوار) / فصلنامه ی علمی، فنی، هنری /تابستان و پاییز 85
2- راههای باستانی ناحیه ی اصفهان و بناهای وابسته به آنها / ماکسیم سیرو
[

این کاروانسرا در فاصله حدود چهل کیلومتری شمال اصفهان و بر سر راه جاده تهرانواقع شده است. در بدو ساخت به عنوان دژ نظامی از آن استفاده می شده است و سپس باتغییراتی که در آن صورت گرفت به عنوان کاروانسرا مورد استفاده قرار گرفت. هم اکنوناین محل زیبا تحت مالکیت شرکت نارنجستان و زیر نظر سازمان میراث فرهنگی قرار دارد.

این شرکت با سرمایه گذاری فراوان شروع به بازسازی و مرمت آنجا نموده و با تجهیز وزیباسازی محل و فضاهای موجود قصد دارد تا از این محل به عنوان هتل کاروانسرا بهرهبرداری نماید. فضاهای زیبایی در بدو ورود به محل ایجاد شده است ، به عنوان مثالمیتوان به این مورد اشاره نمود که از ورودی اول تا ورودی کاروانسرا فاصله ای درحدود دویست متر میباشد که مهمان این مسیر را با کالسکه می بایستی پیموده و واردکاروانسرا گردد و از امکانات رستوران ، چایخانه سنتی و یا اتاق استفاده نماید.امیدواریم هرچه زودترمراحل تجهیز و

همچنین تصمیمگرفتم که در این پست به این کاروانسرا که اطلاعات کمی هم در اختیار است ،بپردازم..گوشه گوشه های بناهای تاریخی ماجراها دارند و حرف ها برای گفتن دارند. اما افسوسکه دیوارها خاموشند،که بتواند تلاش چندین ساله و کار عظیم معماران و هنرمندان رابیان کند.
در زمان شاه عباس کاروانسراهایزیادی ساخته شده است و سیاحان زیادی از این بناها یاد کرده اند . اینکاروانسرا هم که شاه عباس اسم آن را مادر شاه گذاشته است و گویند که برایمادر خود ساخته است و این کاروانسرا با کمبود بودجه مواجه شده است و در معرض اجارهقرار گرفته است . که بتوانند هزینه های آن را تامین کنند.
کاروانسراهابه دودسته تقسیم می شدند :
۱. کاروانسراهایدرون شهری ۲ . کاروانسراهایبرون شهری
وواژه کاروانسرا، مشتق از کاروان یا کاربان به معنی گروه مسافران ( قافله ) است کهگروهی مسافرت می کردند . کاروان سراهای بیرون از شهر ، نقش اسکان موقت واستراحتگاههای بین راه را داشت .

گرچه هنوز قدیمی‌ترین هتل جهان بهعنوانمیراث‌جهانی به ثبت یونسکو نرسیده و تنها پشتوانه‌اش ثبت ملی آن درسال‌ ۴۰است، اما این باور که مهمانسرای عباسی اصفهان با ۳۲۰ سال قدمت تاریخیمی‌تواندبه این عنوان نایل شود، در بین دست‌اندرکاران آن وجود دارد.اینمهمانسرا یادگاری از دوران صفوی است که شهر اصفهان در آنایام اعتلا و شکوهویژه‌ای یافت به گونه‌ای که آن را «نصف جهان» نامیدند.در میان ‌آثارمعماریبه جای مانده از عصر صفوی مجموعه مدرسه، بازار و کاروانسرایی به جایمانده کهدر کنار خیابان چهارباغ اصفهان جای گرفته است. این مجموعه درسال‌هایحکومت آخرین پادشاه صفوی شاه سلطان حسین ساخته شد.شاه‌ سلطانحسین این مجموعه را به مادرش پیشکش کرد از این رو بهکاروانسرای مادرشاهمشهور شد. مادر شاه‌سلطان حسین هم کاروانسرا را وقف مدرسهچهارباغ کرد کهعواید آن برای نگهداری از مدرسه و معاش طلاب استفاده شود.باشکوفاییاقتصادایران در عصر صفوی ساختن بناهای عظیم و سودمند چون بازار، مدرسه، پل،سد، آب‌انبار،مسجد و برج کبوتر رواج یافت اما شاخص‌ترین بناهای آن دورهمجموعهکاروانسراهاست.ازکاروانسراها علاوه بر اقامت کاروانیان وبازرگانانبه عنوان فضایی برای نگهداری کالا و مبادلات بازرگانی هم استفادهمی‌شد.سادگی و در عین حال زیبایی کاروانسرای مادرشاه با فضایی دلگشا و آرام،شکوه وزیبایی میدان نقش جهان را به یاد می‌آورد.این کاروانسرا در دوطبقه وصحن وسیع ساخته شده که از میان آن نهر فرشادی می‌گذرد و هنوز وضع بنااستحکامو فضای آن هر بیننده‌ای را حیران می‌کند.پس از حمله افغان‌ها بهاصفهاندر سال ۱۱۳۴ هجری قمری و انقراض دولت صفوی این کاروانسرا آسیب زیادیدید ولیدر زمان ظل‌السلطان حاکم وقت قاجار در اصفهان، این بنا بازسازی وبرایاستقرار سواره نظام سربازان وی از آن استفاده شد.تا سال ۱۳۰۲ هجریاین محلکاربری نظامی داشت و سپس به عنوان انبار قند و شکر از آن استفاده شد. بین سال‌های۱۳۱۰ تا ۱۳۳۰ در نزاعی که بین طلاب مدرسه چهارباغ و آقایپاقلعه‌ایدر گرفت، موقوفه مدرسه به تملک سیدالعراقین درآمد و بعد از آن یکیاز تجاراصفهان به نام‌ مثقالی با ارایه اسناد جعلی ادعای مالکیت کاروانسرارا مطرحکرد.مدت‌هاعدلیه اصفهان و تهران گرفتار کشمکش‌ها بودند تا اینکهبالاخرهعدلیه رای موقوفه بودن کاروانسرا را صادر کرد.

● کاروانسرا، مهمانسرا می‌شود
در سال ۱۳۳۶ شمسی دولت وقت تصمیم‌گرفت تا با توجه به افزایش سفر جهانگردان و گردشگران خارجیبه اصفهان و نبودامکانات اقامتی مناسب در این شهر، این کاروانسرا را به یکهتل بین‌المللیتبدیل کند.
بر این اساس اجاره‌نامه‌ای بین بیمه ایران و اداره اوقافاصفهاندر اسفندماه این سال منعقد شد که بر اساس آن، بیمه ایران موظف شد بههزینهخود مهمانخانه‌ای در مورد اجاره بسازد.
در اجاره‌نامه این کاروانسراتاکید شده که تمام اعیانی که به وسیله شرکت بیمه ساختهشود، متعلق به شرکتمذکور است. علاوه بر این نقشه مهمانخانه و عملیاتساختمانی باید با قانونعتیقات از لحاظ ابنیه تاریخی مغایرت نداشته باشد.
چند ماه بعد از قراردادمراسم کلنگ‌زنی این مجموعه با نام «هتل شاه عباس» انجام وعملیات ساختمانی آنشروع شد که با این کار این بنای تاریخی از تخریب و انهدامجدی نجاتیافت.
در بازسازی کاروانسرا دو هدف حفظ و اصالت نمای بیرون و تبدیلحجره‌هایکاروانسرا به اتاق اقامتی مناسب مورد توجه قرار گرفت. بر این اساسابتدادیوارها و سقف‌ها بازسازی و اجزای آسیب‌دیده مهار و قالب‌بندیشد.
از خشت خام و آجر و بتون برای تقویت استحکام بنا و برای بازسازی بنااز طرحهای اصیل ایرانی استفاده شد. آرایش داخلی بنا نیز به‌گونه‌ای طراحی شدکهبیانگر جلوه‌های اصیل هنر ایرانی باشد.
تزئین نمای داخلی مهمانسرا راگروهی ۱۵۰نفری به نام گروه هنری مهر که زبده‌ترین وبرجسته‌ترین هنرمندانطراح، نقش‌پرداز گچبر مشبک‌ساز و‌ آیینه‌کار اصفهانیبودند، انجام دادند وسرانجام بازسازی کاروانسرا در سال ۱۳۴۵ خورشیدی به پایانرسید.
هم‌اکنونمهمانسرای عباسی اصفهان به لحاظ پیشینه تاریخی سیصد سالهو ویژگی کاربردی ونیز آثار هنری ارزشمندی در قالب هنرهای اسلامی و ایرانیبه عنوان یک موزهگرانبها و کهن‌ترین هتل دنیا شهرت دارد.

● معماری مهمانسرای عباسی
مهمانسرای عباسی با ۲۳۱ باب اتاق، سوئیت و آپارتمان کهمطابق بااستانداردهای بین‌المللی ساخته شده‌اند، سالانه پذیرای دهها هزارمهمان وگردشگر داخلی و خارجی از اقصی نقاط جهان و همچنین دهها هیات ازمیهمانانعالی‌رتبه سیاسی و شخصیت‌های بین‌المللی است. در ۴۰ سال گذشته بیشاز ۱۵۰شخصیت مطرح جهان در این هتل اقامت داشتند که قرار است مجموعه ایناطلاعاتبه صورت کتاب منتشر شود.
سوئیت‌های این هتل به سبک معماری صفوی وقاجار بافضایی رویایی، مقرنس‌های زیبا، دیوارنگاری و مذهب است که معماری عصرخود رابرای مهمانان تداعی می‌کند.
از بخش‌های قابل توجه این مهمانسرارستوران‌ها و تالارهای متعدد آن است که برای هر یک به نامیکی از بناهایمشهور اصفهان نامگذاری و تزئینات هر یک شبیه به آن اثرانتخاب شدهاست.
تالارهای چهلستون، عالی‌قاپو، زرین، نقش‌جهان و فیروزه از جملهتالارهایپذیرایی این مهمانسرا هستند.
رستوران و محیط باز چشم‌اندازبه‌گونه‌ای است که میهمانان می‌توانند علاوه بر استفادهاز امکانات رستوران،از بام مهمانسرا شهر زیبای اصفهان و بنای باشکوه آن رانظارهکنند.
چایخانه سنتی مهمانسرا واقع در ضلع شمالی باغ، به عنوان نخستینچایخانهسنتی جهان به شمار می‌رود. همچنین موزه دایمی قرآن‌های خطی مهمانسراازباارزش‌ترین و دیدنی‌ترین بخش‌های این مجموعه است.
این مهمانسرا بهدلیل دارا بودن تالارهای متعدد همه ساله برگزار کنندهصدها همایش علمی،فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و بین‌المللی است.
از جمله اجلاس مهمی که درسال‌های اخیر در مهمانسرا برگزار شده می‌توان به اجلاسبین‌منطقه‌ایحاکمیت‌های فکری و معنوی، سمینار بین‌المللی هنر اسلامی،نخستین اجلاس وزرایجهانگردی کشورهای اسلامی و یکصدوسی‌وپنجمین اجلاس وزراینفت اپک اشارهکرد

كاروانسراي مادرشاه (مهمانسراي عباسي)
درمشرق مدرسه چهارباغ و در سمت چپ خيابان چهارباغ يكي از بزرگترين كاروانسراهاياصفهان واقع شده است اين كاروانسرا همزمان با بناي مدرسه چهارباغ احداث شده تادرآمد و عوايد آن به مصرف مخارج طلاب و نگهداري مدرسه برسد.
كاروانسرادر زمان سلطنت شاه حسين صفوي ساخته شد و در عداد آخرين آثاري است كه در اواخرحكومت صفويان در اصفهان ساخته شده است.
يكياز محققان و پژوهشگران معماري اسلامي، اين كاروانسراي چهار ايواني مستطيل شكل راداراي ۱۲۸ متر طول و ۹۳ متر عرض نوشته است كه در دو طبقه آن ۱۴۰ اتاق دارد. در پشتاين اتاقها دو اصطبل سراسري نيز وجود داشته است.
اينكاروانسرا در دوره قاجاريه مانند ساير آثار اصفهان مورد بي مهري ظل السلطان حاكماصفهان قرار گرفت و بالاخره نيز بوسيله اين شاهزاده حاكم به فروش رسيد.
درحدودسال ۱۳۴۳ شمسي مقرر گرديد كاروانسراي مادرشاه با حفظ جنبه هاي هنري و ارزش هايمعماري دوران صفويه به يك مهمانسراي بين المللي تبديل گردد. طرح هاي اوليه كار بهوسيله ماكسيم سيرو متخصص مشهور كه تاليفات بسياري در معماري ايران و بخصوصكاروانسراها دارد آماده گرديد و با استفاده از شيوه هاي معماري سنتي و تقليد ازنقاشي هاي موجود در بناهاي تاريخي بويژه نقاشي ها و گچبري هاي كاخ عاليقاپو سالنهاي مهمانسراي مزبور پس از مدت ۸ سال آماده گرديد.
اينمهمانسرا كه امروز به نام مهمانسراي عباسي ناميده مي شود با نقاشي ها و تزئيناتنقاشي و گچبريهاي بسيار زيبا و آثار چوبي نفيس و آلت و لفظ هاي باشكوه يكي ازجاذبه هاي بسيار زيباي اصفهان بشمار مي رود.
علاوهبرآن اين مهمانسرا پذيراي اجلاس ها و سمينارها و نشست هاي داخلي و بين المللي استكه در سالن هاي جديد الاحداث آن برگزار مي گردد

http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112789&d=1347033640http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112790&d=1347033653http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112786&d=1347033601http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112785&d=1347033591http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112783&d=1347033571http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112792&d=1347033685http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112791&d=1347033671http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112787&d=1347033612http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112786&d=1347033601

عکس هایی از کاروانسرای مادر شاهhttp://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112781&d=1347033487http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112780&d=1347033472http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112779&d=1347033462http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112778&d=1347033453http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112777&d=1347033441http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112776&d=1347033418http://www.www.www.iran-eng.ir/attachment.php?attachmentid=112775&d=1347033409

عنوان	تالار	پاسخ ها	تاریخ
[ابنیه سنتی ایران] زورخانه	معماری ایرانی واسلامی	5	Apr 26, 2014
[ابنیه سنتی ایران] حسينيه‌ها - تکايا - مصلّى‌ها	معماری ایرانی واسلامی	11	Dec 8, 2013
[ابنیه سنتی ایران]قهوه خانه ها	معماری ایرانی واسلامی	1	Oct 14, 2012
[ابنیه سنتی ایران] کاخ ها	معماری ایرانی واسلامی	7	Aug 30, 2010
[ابنیه سنتی ایران] آب انبار و برکه	معماری ایرانی واسلامی	11	Oct 29, 2009

[ابنیه سنتی ایران] کاروانسرا

کاربر بیش فعال

کاربر بیش فعال

کاربر بیش فعال

کاربر بیش فعال

کاربر بیش فعال

کاربر بیش فعال

کاربر بیش فعال

کاربر بیش فعال

کاربر بیش فعال

کاربر بیش فعال

کاربر بیش فعال

کاربر بیش فعال

عضو جدید

عضو جدید

عضو جدید

کاربر حرفه ای

عضو جدید

کاربر حرفه ای

عضو جدید

عضو جدید

عضو جدید

عضو جدید

مدیر ارشد

پیوست ها

مدیر بازنشسته

عضو جدید

عضو جدید

کاربر بیش فعال

عضو جدید

مدیر تالار مهندسی معماری مدیر تالار هنـــــر

عضو جدید

پیوست ها

Similar threads